سازدانی: ئاژانس – شۆڕش ئەنوەر
ئەحمەد ئەلكاتب، توێژەر و نووسەرێكی دیاری عێراقییە، لە كەسە هەرە دیارەكانی بواری ڕیفۆرمی كەلەپووری ئیسلامییە و لە بارەی توێژینەوە لە شیعە و سوننەوە خاوەنی چەندین كتێبە، ئێستا لە بەریتانیا نیشتەجێیە، لەم گفتۆگۆیەدا جەخت لەوە دەكاتەوە كە كرۆكی گرفتی نێوان سوننە و شیعە مەزهەبی و تائیفی نییە، بەڵكو سیاسییە، هەروەها پێشی وایە كە كێشەی نێوان سوننە و شیعە بەو پێیەی كە كێشەیەكی سیاسییە، هەر لە ڕێگای سیاسەتی تەندرووستەوە چارەسەر دەكرێت، ئەمەش بە هۆی هاتنەكایەی سیستمی دیموكراسی لە وڵاتانی موسڵمان كە لەسەر بنەمای هاووڵاتیبوون و دادگەری و ئازادییەوە دامەزرابێت.
ئاژانس: سەرەڕای تێپەڕینی زیاتر لە هەزار ساڵ بەسەر ناكۆكی و ململانێی نێوان شیعە و سوننە، بەڵام تا ئێستاش ئەم ململانێ مەزهەبییەی نێوانیان هەر بەردەوامە، چۆن تەفسیری ئەمە دەكەیت؟
ئەحمەد ئەلكاتب: لە ڕاستیدا ڕۆژێك لە ڕۆژان لە مێژوودا ململانێی مەزهەبی لە نێوان سوننە و شیعەدا نەبووە، ئەمڕۆش هیچ ململانێیەكی مەزهەبی نییە، بەڵكو ئەوەی كە لە ڕابردووشدا هەبووە ململانێیەكی سیاسیی بووە لەسەر دەسەڵات لە نێوان خانەوادە جیاوازەكانی هاشمی، عەلەوی و عەباسییەكاندا، ناكۆكییە مەزهەبییەكانیش كرانە هۆكارێك بۆ ململانێ سیاسییەكان، مێژوو باس دەكات كە لە گەرمەی ململانێی نێوان عەباسی و فاتمیەكاندا كە دەستیان بەسەر باكووری ئەفریقا، حیجاز، یەمەن و شامدا گرتبوو، هەڕەشەیان لە خیلافەتی عەباسی لە بەغدا دەكرد لە سەدەی پێنجەمی كۆچی، ئا لەو كاتەدا پەیوەندیی نێوان عەباسییەكان و شیعەی دوازدە ئیمامی باش بووە، بەڵكو جۆرێكیش لە هاوكاری و هەماهەنگییش لە نێوانیاندا هەبووە لە ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو فاتمییانەی كە سەر بە باڵێكی تری شیعەی ئیمامی بوون، ئەمەش ئەوە دووپات دەكاتەوە كە ململانێیەكە مەزهەبی نەبووە، بەڵكو سیاسی بووە، هەركاتێكیش سوننە و شیعە چووبێتنە یەك سەنگەری سیاسییەوە هیچ ململانێیەكیان نەبووە .
ئاژانس: ئایا ناكۆكییەكان بە جۆرێك بوون كە نەكرێت دەستی بەسەردا بگیرێت؟ یان لانیكەم گەیشتن بە جۆرێك لە لێكتێگەیشتن زەحمەت بێت؟
ئەحمەد ئەلكاتب: ناكۆكییە گەورەكان كە تەقینەوە لە سەرەتادا لە نێوان سوننە و شیعەدا نەبوون، بەڵكو ناكۆكییەكان لە نێوان موعتەزیلە و حەنەفییەكان لە لایەك، لە نێوان حەنبەلی و ئەهلی حەدیسدا بوو لە سەرەتای سەدەی سێیەمی كۆچی، لە سەردەمی مەئمون و واسقدا، خەلیفەكان مەزهەبی ئیعتیزالی حەنەفیان گرتە بەر، پاشان متوەكیل كودەتای بەسەر موعتەزیلەدا كرد و حەنبەلییەكانی نزیك خستەوە، لە كاتێكیشدا ئەم ناكۆكییە لە نێوان موعتەزیلە و حەنبەلییەكاندا كڵپەی سەندبوو، خەلیفە عەباسییەكان لە نموونەی مەئمون و متوەكیل پەیوەندییان باش بووە لەگەڵ شیعە، گەورەكانی شیعەی دوازدە ئیمامیان نزیك دەخستەوە، لە كاتێكدا گرووپی تری شیعە هەبوون كە شۆڕشیان لە دژی عەباسییەكان جاڕ داوە، بەو جۆرە لە لایەك لەگەڵ هەندێ گرووپ گفتوگۆ هەبووە و لەگەڵ هەندێكی تریش شەڕ هەبووە، موسڵمانانیش دابەش نەبووبوونە سەر دوو سەربازگەی سوننە و شیعە، بەڵكو بەسەر چەند دەستە و گرووپێكی جیاواز جیاوازدا دابەش بووبوون كە لە ڕووی سیاسییەوە لە ململانێدا بوون، كاتێكیش عەباسییەكان لە سەدەی شەشەمی كۆچیدا فاتمییەكانیان لەناو برد، خەلیفە ناسرلدین الله ى عەباسی مەزهەبی دوازدە ئیمامی تەبەننا كرد و تونێلی غەیبیشی لە سامەڕا ئاوەدان كردەوە.
ئاژانس: پێت وایە هەوڵی ڕاستەقینە هەبێت بۆ كۆتاییهێنان یان سنووردانان بۆ ئەو ململانێ مەزهەبییە؟
ئەحمەد ئەلكاتب: ئەگەر جەوهەری ناكۆكیی نێوان سوننە و شیعەمان زانی، زانیمان كە ناكۆكییەكە ناكۆكییەكی فیقهی مەزهەبی نییە، بەڵكو لە ڕابردووەوە تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت ناكۆكییەكی سیاسی بووە لە بارەی ئەوەی كە كێ شایانتر و هەقترە بە حوكم، واتا لە بارەی دەستوورەوە بە زاراوەی نوێ، ئەوا ئەوكات بە جددی دەگەینە چارەسەر، بەوەی كە چەند سەدەیەكە جەوهەری ململانێی نێوان گرووپە شیعییەكان و دەسەڵاتدارانی عەباسی كۆتایی هاتووە، لە ڕاستییشدا هیچ ململانێیەكی ڕاستەقینە یان ڕیشەیی نەماوە لە نێوان شوێنكەوتووانی گەورەكانی ئالوبەیت كە ئەمڕۆ وجوودیان نییە و لە نێوان شوێنكەوتووانی دەسەڵاتدارە عەباسییەكان، كە ئەوانیش هەروەها لە مێژوودا لەناو چوون، لەبەر ئەوە ئەمڕۆ ئەم ململانێیە نییە، بەڵكو لە جیاتی ئەوە ململانێیەكی زیندوو هەیە لەناو گەلاندا بە جیاوازی نەتەوەكانییەوە لەگەڵ ئەو ڕژێم و حزبانەی كە هەوڵی دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵات دەدەن لە ڕێگای هێزەوە وەكو بەعسی و داعشییەكان، ناكۆكیش لەگەڵ ئەمانەدا چارەسەر نابێت تەنیا بەوە نەبێت كە ڕازی بن بە چارەسەرێكی دیموكراسییانە و دەستوورییانەی وەها كە یەكسانی بكات لە نێوان هاووڵاتییاندا، ئازادیبەخشی هەڵبژاردنی سیستمی سیاسی و ئەو حاكمە بێت كە دەیانەوێت، بە بۆچوونی من ئەمە چارەسەری ڕیشەییە بۆ لەناوبردنی ئەو ناكۆكییەی وا دێتە پێش چاو كە تائیفی بێت و واش نییە، لە سەدا نەوەدی ئەوەشی كە دەمێنێتەوە ناكۆكیی فیقهی، سرووتی و دەروونییە و سیاسەتیش بەشێكیەتی.
ئاژانس: هەموان بە بەردەوامی هۆشدارییان داوە و هۆشداری دەدەن لە ئاكام و ئەنجامەكانی ئەو ململانێ مەزهەبییە، لەگەڵ ئەوەشدا ئەو ململانێیە درێژەی هەیە، ئەمە بەڵگە نییە لەسەر ناڕاستگۆبوونی ئەو بانگەشانەی كە هەبوون و هەن بۆ پێكەوەژیانی ئاشتییانەی نێوان مەزهەبەكان و موسڵمانان؟
ئەحمەد ئەلكاتب: وەك پێشتریش گوتم ململانێ تائیفییەكەی ئەمڕۆ درووستكراوە و حەقیقی نییە، چونكە دوژمنایەتییەك یان پێچەوانەبوونێكی ڕاستەقینە لە بەرژەوەنییەكانی نێوان ئەوەی پێی دەگوترێت شیعە و سوننە نییە، بەڵكو ئەوەی كە هەیە ناكۆكیی ڕاستەقینە و جەوهەرییە لەناو گەلانی سوننە و شیعە لەگەڵ ئەو ڕژێمە خۆسەپێن و دیكتاتۆرانەی كە هەوڵی زاڵبوون بەسەر بڕیاری سیاسی و سامانە نیشتیمانییەكاندا دەدەن، دەیانەوێت خەڵكی بكەنە كۆیلە، سەبارەت بە بانگەشەكانی پێكەوەژیانی ئاشتییانەش، بانگەشەی لاوەكی و دەروونی بوون و ناتوانن ئامانجەكانیان بپێكن، تەنیا لە سایەی دەستوورێكی دادگەرانە و سیستمێكی سیاسیی دیموكراسیدا نەبێت، ئەوەشی كە دەمێنێتەوە لە ناكۆكیی فیقهی، ئەوە لەنێو مەزهەب و تائیفەكاندا هەیە و بایەخێكی گەورەی نییە و گرنگیش نییە.
ئاژانس: كێ بەرپرسیارە لە توندبوونی شەڕی مەزهەبیی نێوان شیعە و سوننە؟ دامەزراوە دینییەكان یان حكوومەتەكان؟
ئەحمەد ئەلكاتب: بەرپرسیاریەتیی گەورە دەكەوێتە سەرشانی ئەو حكوومەت و سیستمە سیاسییە نەتەوەییانەی كە لە ململانێدان، دین و مەزهەبەكانیش وەكو هۆكارێك لە ململانێ سیاسییەكانیاندا بەكاردەهێنن، هەروەها هەندێك لە زانایانی ئایینیش بەرپرسیارن كە لە حەقیقەتی ئەو ململانێ سیاسییە مێژووییانە تێنەگەیشتوون، كە نەماون و كۆتاییان هاتووە، بەڵام ئەوان لە چوونەوەناو ئەو ململانێ مێژووییانە بەردەوامن و جەوهەری ئەو ململانێ زیندووانەی ئێستایان لە بیر كردووە، سووتەمەنی دەكەن بەسەر ئاگری ئەو فتنە تائیفییەی كە لەم ڕۆژانەدا كڵپەی سەندووە، بەڵام ئەوكاتەی كە دەسەڵاتدارەكان ئاشتەوایی دەكەن و بڕیاری وەستاندنی ئەو جەنگە دەدەن، ئەوكاتە ئەو زانا ئایینییانە لە ئەنجامدانی ڕۆڵی هاندەرانەی میدیایی دەوەستن، ئەگەر بۆ مێژووش بگەڕێینەوە، بگەڕێینەوە بۆ چوار یان پێنج سەدە بەر لە ئێستا، دەبینین كە ناكۆكیی تائیفی لەو كاتەدا لە نێوان سوننە و شیعەدا كڵپەی سەند كاتێك ناكۆكیی نێوان عوسمانی و سەفەوییەكان لەسەر دەسەڵات و ناوچەی دەسەڵات گەیشتە لوتكە، كاتێكیش ئەم ململانێیە وەستا جۆرێك لە هاوكاری و پێكەوەبوون و یەكبوون ڕووی دا، بە جۆرێك شیعەكان هەستان بە بەرگریكردن لە دەوڵەتی عوسمانی بە ڕووی داگیركەری بەریتانی لە عێراق لە جەنگی یەكەمی جیهانیدا.
ئاژانس: كاتێك قسە دەكرێت لە ململانێی مەزهەبیی نێوان شیعە و سوننە زۆر ئاماژە دەكرێت بە دەستی دەرەكی، بەڵام وای نابینی كە ئەمە هۆیەكی لاوەكی بێت و هۆیە سەرەكییەکە پەیوەستە بە ناوخۆوە، واتا بە سوننە و شیعەوە؟
ئەحمەد ئەلكاتب: بە پێچەوانەوە هیچ پاڵنەرێكی واقعیی یان ڕاستەقینە نابینم بۆ ململانێی نێوان سوننە و شیعە لە هەر كۆمەڵگایەكدا، چەندین سەدەی دوورودرێژ هەردوولا بە تەك یەكەوە ژیاون، بەڵام كاتێك دەستی دەرەكی هاتووە، یان لایەنێكیان پرەنسیپی دادگەری، ئازادی، یەكسانی و پێكەوەژیانی لە چوارچێوەی دەستوور و سیستمێكی دیموكراسیدا ڕەت كردبێتەوە، هەوڵی دابێت كە كۆنتڕۆڵی دەسەڵات بكات لە ڕێگای هێزەوە، یان ڕەتی كردبێتەوە كە دان بە لایەنەكەی تردا بنێت، ئەوكاتە بەرهەڵستی درووست دەبێت و ناكۆكی دەكەوێتەوە، جا ئەگەر ڕژێمەكە سوننی بێت یان شیعە، كاتێكیش ڕژێمەكە ڕژێمێكی دیكتاتۆری خۆسەپێن دەبێت، ئەوكاتە ئۆپۆزسیۆن لە ڕەنگێكی تائیفی دیاریكراودا كورت نابێتەوە، بەڵكو بۆ سەرجەم چینە جیاوازەكانی گەل درێژ دەبێتەوە، هەروەك چۆن لە یەكبوونی ئۆپۆزسیۆنی دژ بە سەددام حسێن ڕووی دا، ئەمەش بەڵگەیە لەسەر ئەوەی كە هۆكاری ململانێكە تائیفی نییە بەڵكو سیاسییە.
ئاژانس: بیانییەكان یان ئەوانەی كە لەلایەن سوننە و شیعەوە بە دوژمنانی ئیسلام و موسڵمانان ناو دەبرێن، چ سوودێكیان بینیوە لەو ململانێیەی كە لە ئێستادا هەیە و ئاگرەكەی لە یەمەن و سوریا و عێراقدا دەبینین؟
ئەحمەد ئەلكاتب: وڵاتە ئیمپریالییەكان هەوڵی هەیمەنكردن بەسەر جیهانی ئیسلامیدا دەدەن، هەوڵی سەپاندنی دابەشبوونە ئیتنی، تائیفی، دینی و خێڵەكی و ناوچەییەکان و فرۆشتنی چەك و بەگەڕخستنی كارگەی چەكەكانیان دەدەن و سامانەكانی وڵاتانی ئیسلامی هەڵدەمژن، ئەوان ئامانجگەلێكی ستراتیژی و سیاسی و ئابووری ڕوون و ئاشكرایان هەیە.
ئاژانس: هەمان ئەو ململانێ مەزهەبییەی كە لە ئێستای جیهانی ئیسلامیدا هەیە، لە ڕابردوودا لە ئەورووپاشدا هەبوو، بە تایبەتیش لە نێوان كاسۆلیك و پرۆتستانتەكان، ئەوەش زانراوە كە مێژووی ململانێ لە نیوان ئەو دوو مەزهەبە مەسیحییەدا تاڵ و خوێناوی بووە، بەڵام لە كۆتاییدا ڕۆژئاوای مەسیحی بەرامبەر ململانێ مەزهەبییەكانیاندا گەیشتنە لێكتێگەشتنێك كە بووە هۆی ئاشتەوایی مەزهەبی، ئایا ئێمە وەك سوننە و شیعە دەكرێت سوود وەرگرین لەو ئەزمونە مەزهەبییە ئەورووپییە سەركەوتووە؟
ئەحمەد ئەلكاتب: هەندێجار شۆڕشی فیكری خاوەن ئامانجی ڕیفۆرمگەرا لە سیستمی گشتیدا ڕوو دەدەن، هەروەك چۆن لە ئەمڕۆشدا لە هەندێ وڵاتی عەرەبییشدا ڕوو دەدەن، ئەگەر ڕەنگێكی تائیفی یان مەزهەبییش وەرنەگرن، بەڵام هەیە، خۆرئاوا كێشەی ململانێی لەسەر دەسەڵات بە دامەزراندنی سیستمگەلی دیموكراسی چارەسەر كرد، ئێمەش دەتوانین لە سایەی سیستمێكی دیموكراسیی دادگەر و ئازاددا بە یەكەوە بژین تا لە وڵاتی خۆماندا بە خۆشی و لە ئاسایشدا بین، هەروەك چۆن ئێمەی موسڵمان لە خۆرئاوادا لە ئاسایش و سەلامەتیدا دەژین لە سایەی سیستمی دیموكراسیی خۆرئاواییدا .
ئاژانس: ئایا لە ئەمڕۆدا هیج بوارێك ماوەتەوە لە بەردەم سوننە و شیعەدا تا بگەنە جۆرێك لە لێكتێگەیشتن؟ یان كاتەكە زۆر درەنگ كەوتووە؟
ئەحمەد ئەلكاتب: وەك پێشتر ڕووونم كردەوە، ململانێیەكی ڕاستەقینەی سوننە و شیعە لە ئارادا نییە، بەڵكو ململانێی سیاسیی ڕاستەقینە هەیە لە نێوان گەلان و ڕژێم و حزب و ئەو خانەوادانەی كە هەوڵی مۆنۆپۆلكردنی دەسەڵات دەدەن، بە هەڵایساندن و درووستكردنی شەڕی لاوەكی و وەهمییش ڕووبەڕووی خواستەكانی خەڵك دەبنەوە، تا خەڵكیان پێوە سەرقاڵ بكەن، بەشێك لە خەڵك فریو دەدەن و لە دژی بەشەكەی تریان هانیان دەدەن، هەروەك چۆن سەددام حسێن شۆڕشی گەلانی عێراقی لە دژی خۆی وەك شۆڕشی شیعە وێنا دەكرد، هەوڵی دەدا بەشێك لە سوننە بۆ لای خۆی ڕابكێشێت تا بەرگری لێ بكەن لە دژی زۆرینەی گەل، بەڵام زۆرینەی هاووڵاتییانی سوننە لە عەرەب و كورد دركیان بە حەقیقەتی ڕژێمە دیكتاتۆرییە خۆسەپێنەكەی ئەو كرد و ڕەتیان كردەوە كە بچنە ڕیزی ڕژێمەكەی سەددامەوە، هێشتاش لە پاشماوەی ڕژێمەكەی سەدام كەسانێك ماون كە دەیانەوێت تایفەگەرایی بورووژێنن تا لەسەر حسابی هاووڵاتییانی سوننە دەستكەوتی سیاسی بەدی بهێنن.
ئاژانس: بە بۆچوونی تۆ، چارەسەری ئەم كێشەیە لە كوێوە دەست پێ دەكات؟ كێن ئەوانەی كە پەیوەندیدارن بەو هەنگاوە؟
ئەحمەد ئەلكاتب: جارێكی دەیڵێمەوە و دووپاتی دەكەمەوە كە چارەسەر لە دوای ئەوە دەبێت كە جەوهەری كێشەكە بزانرێت، دامەزراندنی سیستمێكی سیاسیی دادگەرانەش كە جیاوازی لە نێوان هاووڵاتییاندا نەكات لەسەر بنەمای دین یان مەزهەب و ڕەگەزەوە تاكە چارەسەری ئەم دۆخەیە.
ئاژانس: ئەگەر ئەم ململانێیە بەردەوام بوو، ڕەنگدانەوەی داهاتووی چۆن دەبێت بەسەر جیهانی ئیسلامییەوە؟
ئەحمەد ئەلكاتب: ململانێی ئێستا لە نێوان سوننە و شیعەدا نییە، بەڵكو لە نێوان كۆمەڵێك هێزی نیشتیمانی و كۆمەڵێك حزبدایە كە لە لایەن ڕژێمگەلێكی بەكرێگیراو و وڵاتگەلێكی ئیمپریالییەوە پشتیوانی دەكرێن، بە ئامانجی سەرلەنوێ نەخشەكێشانەوەی ناوچەكە، كاتێكیش موسڵمانان لەم حەقیقەتە تێدەگەن ئەوكاتە پیلانی وڵاتە ئیمپریالییەكان شكستی پێ دێت و ئوممەتی ئیسلامی ئازاد دەبێت و یەك دەگرێت، دەكەوێتە سەر ڕێگای پێشكەوتن و بنیاتنان و ئاوەدانكردنەوە، ئەگەر هەندێكیش لە موسڵمانان درك بەم حەقیقەتە نەكەن، یان هەندێكیان بە ناوی ئیسلامەوە ڕژێمێكی تیرۆریستی بسەپێنێت و دوژمنایەتی ئازادی و دیموكراسی و دادگەری و یەكبوون بكات، ئەوا ئەوكات ئەم فیتنەیە بەردەوام دەبێت و خەباتیش بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی خۆسەپێنە نوێیەكانی لە شێوەی داعشیش بەردەوام دەبێت.
