جه‌نگێكی جیاواز له‌ عێراق

شیکاریی ستراتفۆر بۆ داهاتووی ناکۆکییەکانی هەولێر و بەغدا

وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە : قارەمان عەلی

پێشبینی

* لە بودجەی 2017ی عێراقی فیدراڵدا، ئاوەدانكردنەوەی ئەو ناوچانەی كە لە داعش ڕزگار دەكرێنەوە گرنگییەكی زۆریان پێ دەدرێت و حكوومەتی عێراق بۆ جێبەجێكردنی پڕۆژە ناوخۆییەكانی تر ناچارە پشت بە هاوكارییە نێودەوڵەتییەكان ببەستێت.

* ناكۆكییەكانی نێوان هەولێر و بەغدا لەسەر كەمكردنەوەی بەرهەمهێنانی نەوت و دابەشكردنی داهاتەكانی نەوت ئەبێتە هۆی فراوانبوونی ناكۆكی و كەلێنەكانی نێوان پارتە سیاسییەكانی بەشداربوو لە حكوومەتی هەرێمی كوردستاندا.

* پارتە سیاسییە سوننی و كوردییەكان كاردانەوەی توندیان ئەبێت لە دژی دەرماڵە سەربازییەكانی نێو بودجەی 2017ی عێراق.

شیكاری

لەگەڵ بەردەوامبوونی جەنگی كۆنتڕۆڵكردنەوەی موسڵ لە نێوان هێزە عێراقییەكان و داعشدا، جەنگێكی سیاسی لە بەغدای پایتەخت كە 400 كیلۆمەتر لە شاری موسڵەوە دوورە، پلە بە پلە بەرەو كۆتایی ئەڕوات. دوای مشتومڕێكی زۆر و چەند جارێك دواخستن، دواجار پەرلەمانی عێراق لە 7ی دیسەمبەری 2016 بودجەی 2017ی عێراقی فیدراڵی پەسەند كرد. هەرچەندە كێشمەكێشم و ناكۆكییەكانی تایبەت بە بودجەی 2017 كۆتایی هات، بەڵام هۆكارەكانی پشت ناكۆكییەكانی نێوان فراكسیۆنەكان لەسەر بودجەی 2017 تا ئیستا هەرماون. لەگەڵ ئەوەی بە هۆی دابەزینی نرخی نەوتەوە عێراق لە ساڵی 2017 ڕووبەڕووی كۆمەڵێك ئاڵنگاری (تەحەدی) ئەبێتەوە، بەڵام حكوومەتی عێراق سوور ئەبێت لەسەر لەناوبردنی داعش لە سنوورەكانیدا.

ساڵێكی تر لە كەمكردنەوەی خەرجییەكان

كاتێك باسكردن دێتە سەر بودجە، حكوومەتی عێراق گیری خواردووە لە نێوان كەمیی داهات و زۆریی خەرجییەكانیدا. بە هۆی چەند ساڵێك لە پەیڕەوكردنی سیاسەتی ״دەستپێوەگرتن״ و كەمكردنەوەی خەرجییەكان لە لایەن حكوومەتی عێراقەوە، نیگەرانی و ناڕەزایەتی لە نێوان هاووڵاتییانی عێراقدا ڕووی لە زیادبوونە، بەڵام بە هۆی دابەزینی نرخی نەوت و ئەو مەرجانەی كە ״بانكی جیهانی״ و ״سندووقی نێودەوڵەتیی دراو״ بۆ پێدانی قەرز بە عێراق دایانناوە، هیچ ئاسۆیەك بۆ كۆتاییپێهێنان بە سیاسەتی ״دەستپێوەگرتن״ و كەمكردنەوەی خەرجییەكان بەدی ناكرێت. عێراق لە دوای سعوودییه‌وە بە دووەم گەورەترین وڵاتی بەرهەمهێنی نەوت لەنێو ڕێكخراوی ״ئۆپێك״دا دائەنرێت، هەروەها عێراق یەكێكە لەو وڵاتانەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە بودجەكەی بەزۆری پشت بە داهاتی نەوت ئەبەستێت. لە ساڵی 2015 لە (85%)ی بودجەی عێراق پشتی بە داهاتی نەوت بەستبوو. سەرەڕای بڕیارەكەی ئەم دواییەی ڕێكخراوی ״ئۆپێك״ بۆ كەمكردنەوەی بەرهەمهێنانی نەوت، بەڵام ئەگەرەكانی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لە بازاڕەكانی جیهاندا لە ساڵی ئاییندە ئەگەرگەلێكی لاوازن. پەرلەمان لەسەر بنەمای 42 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك بودجەیەكی 100.7 تریلیۆن دیناری عێراقی (80 بلیۆن دۆلاری) پەسەند كرد. بە هۆی پابەندبوونی عێراق بە بڕیاری كەمكردنەوەی بەرهەمهێنانی نەوت لە لایەن ڕێخراوی ״ئۆپێك״ەوە، عێراق ئەبێت (6%)ی بەرهەمە نەوتییەكانی لە ساڵی ئاییندەدا كەم بكاتەوە.

12  تریلۆن دینار لە بودجەی 2017 تەرخان كراوە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی داعش، هەروەها بەشێكی تر لە بودجەی 2017 تەرخان كراوە بۆ دووبارە ئاوەدانكردنەوەی ئەو ناوچانەی لە لایەن هێزە عێراقییەكانەوە لە داعش پاك ئەكرێنەوە. پارێزگای نەینەوا، كە شاری موسڵ ناوەندەكەیەتی، بە هۆی بەرفراوانی ناوچەكە و بوونی نەتەوە و ئایینی جودا و جیاواز لە پارێزگاكەدا، حكوومەتی عێراق لە دوای ئازادكردنەوەی شاری موسڵەوە، ڕووبەڕووی ئاڵنگاری (تەحەدی) ئیدارەدانی پارێزگاكە ئەبێتەوە و هەربۆیە بەغدا بە مەبەستی دووبارە ئیدارەدانەوەی پارێزگاكە لە لایەن خۆیەوە و ڕێگریكردن لە بڵاوبوونەوەی هزری توندڕەوی لەنێو دانیشتووانی ناوچەكەدا بایەخێكی سیاسییانەی تایبەت و پارەیەكی زۆری بۆ پارێزگای نەینەوا تەرخان كردووە. تەنانەت ئەگەر خەڵكی پارێزگای نەینەوا دەستبەرداری داعش ببن هەروەك چۆن دانیشتووانی پارێزگاكانی سەلاحەدین و دیالە و ئەنبار كردیان، ئەوا ئەوان پێویستیان بە كات هەیە بۆ ڕزگاربوون لە هزری داعش و باشبوونی بژێویی ژیانیان. بانكی نێودەوڵەتی مەزەندە ئەكات كە ڕێژەی هەژاری 41.2% بێت لەنێو دانیشتووانی ئەو ناوچانەی كە لە لایەن داعشەوە لە ساڵی 2015وە كونتڕۆڵ كراوە بەراورد بە ڕێژەی هەژاری لە هەموو عێراقدا كە ڕێژەكەی 14.5%ە. سەرەڕای ئەو گرفتە ئابوورییانەی كە ڕووبەڕووی عێراق بوونەتەوە بەڵام پەرلەمان لە بودجەی 2017دا ڕێگەی بە حكوومەت داوە لە ڕێگەی وەزارەتەكانی ناوخۆ، بەرگری، پەروەردە و تەندرووستییەوە بەردەوام بێت لەسەر خەرجییەكانی لەو ناوچانەی كە لە داعش پاك كراونەتەوە.

جگە لەو ناوچانەی كە بە هۆی جەنگی نێوان هێزە عێراقییەكان و داعشەوە وێران بوونە، حكوومەتی عێراق پێویستە خەرجییەكانی لە سەرجەم ناوچەكانی تر كەم بكاتەوە. بۆ ئەوەی بانكی جیهانی و سندووقی نێودەوڵەتیی دراو بەردەوام بن لە هاوكاریكردنی عێراق، بەغدا پێویستە لە ساڵی ئاییندەشدا بەردەوام بێت لە كەمكردنەوەی خەرجییەكانی و سیاسەتی دەستپێوەگرتن پەیڕەو بكات. وێڕای هاوكارییە داراییەكانی ئەڵمانیا و بەریتانیا و ئەمەریكا، بودجەی 2017 ڕێگەی بە حكوومەتی عێراق داوە كە لە دەرەوە قەرز بكات بۆ ئەو پڕۆژانەی كە پەیوەندیان بە ژێرخانی ئابووریی وڵاتەوە هەیە. له‌ بودجەی 2017دا لە (3.8%)ی مووچە و خانەنشینی لە عێراق كەم ئەكاتەوە و یاسا نوێیه‌كان وا ئەخوازن كە فەرمانبەرانی دەوڵەت ساڵانە بۆ ماوەیەك مۆڵەت بە مووچەیەكی كەمەوە وەربگرن. بۆ بەدبەختیی خەڵكی عێراق، ساڵی داهاتوو نرخی ئاو و خزمەتگوزارییەكانی تر زیاد ئەكات. حەیدەر عەبادی سەرۆكوەزیرانی عێراق لەم دوو ساڵەی ڕابردوودا بە بیانووی جەنگكردن لە دژی داعش توانی لە لایەكەوە پشتگیری عێراقییەكان بە دەست بهێنێت، لە لایەكی ترەوە سەركەوتوو بوو لە دواخستنی داواكارییەكانی خەڵك. بەڵام چیتر ئەم تەكتیكانە سوودیان نابێت بۆ سەرۆكوەزیران عەبادی. لەگەڵ بەردەوامبوونی سەركەوتنەكانی هێزە عێراقییەكان و هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی لە دژی داعش لە بەرەكانی جەنگ، ناڕەزایەتییەكان لەنێو خەڵكدا زیاتر ئەبێت و دانیشتووانی پارێزگا و شارۆچكە پەراوێزخراو و هەژارەكان داوای خەرجكردنی پارە ئەكەن بۆ ئاوەدانكردنەوەی ناوچەكانیان.

كێشەی كوردستان

 بودجەی 2017 بە كردەیی هەرایەكی سیاسی لە كوردستانی عێراق درووست كردووە. وەك هەمیشە لە سەدا حەڤدە (17%)ی بودجەی2017ی عێراق تەرخان كراوە بۆ خەرجییەكانی حكوومەتی هەرێمی كوردستان. بودجەكە ناردنی مووچەی 650000 فەرمانبەری حكوومەتی هەرێمی كوردستانی لە بەغداوە مەرجدار كردووە بە فرۆشتنی 550000 بەرمیل ڕۆژانەی نەوتی كێڵگەكانی هەرێمی كوردستان (بە كەركوكیشەوە) لە ڕێگەی ״سۆمۆ״وە، پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجەی 2017 لە زۆر ڕووەوە لەو ڕێككەوتنانە ئەچێت كە لە شووباتی ئەمساڵ (2016) و كانوونی یەكەمی 2014 لە نێوان حكوومەتی هەرێمی كوردستان و بەغدا كراوە، بەڵام بە هۆی پشتگوێخستنی ڕێکكەوتنەكان و سووربوونی لایەنەكان لەسەر هەبوونی (یان نەبوونی) مافی فرۆشتنی نەوت بە شێوەیەكی سەربەخۆ، ڕێكکەوتنەكان هیچ ئەنجامێكی ئەوتۆی نەبوو. جیاوازتر لە بودجەكانی ساڵانی پێشووتر، بودجەی ئەم ساڵ بەغدا پابەند ناكات بە ناردنی پشكی هەرێمی كوردستان ئەگەر بێت و هەولێر نەیتوانی ڕۆژانە بڕی 550000 بەرمیل نەوت لە ڕێگەی سۆمۆوە بفرۆشێت.

لە ڕێگەی ئەم مەرجانەوە بودجەی 2017 بە ڕوونی چۆنێتیی سوودمەندبوونی هەولێری لە داهاتی نەوتی عێراق خستووەتە ڕوو. بەرپەرسە باڵاكانی پارتی دیموكراتی كوردستان، كە پارتەكەیان حوكمی هەرێمەكە ئەكات، بە ئاشكرا ڕەخنەیان لە بودجەكە گرت. بەڵام پارتە سیاسییەكانی تری هەریمەكە پاڵپشتیی بودجەكە ئەكەن و تەنانەت سوپاسی لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی عێراق ئەكەن بۆ جێكردنەوە و چەسپاندنی ئەو بڕگە و ماددانەی بودجەكە كە پەیوەندییان بە كوردەوە هەیە. جیاوازیی بۆچوونی پارتە سیاسییەكانی هەرێم سەبارەت بە بودجەی 2017ی عێراق دەرخەری ئەوەن كە ناكۆكییەكانی نێوان پارتە سیاسییەكانی هەریم، بەتایبەتی پارتی و یەكێتیی، بەرەو قووڵبوونەوەی زیاتر ئەچێت. لە سەرەتای ئەمساڵدا (2016)، كاتێك مانگی شووبات ڕێكکەوتنێك لە نێوان حكوومەتی هەرێم و بەغدادا كرا، هەموو پارتە سیاسییەكانی هەرێم یەكگرتوو بوون، بەڵام ئەمڕۆ پارتی دیموكراتی كوردستان بە تەنها ناڕازییە و نیگەرانە لە تێپەڕاندنی بودجەی 2017ی عێراق. لەبەر ئەوەی پارتی بە تەنها كۆنتڕۆڵی زۆربەی ئەو بیرانەی كردووە كە لە هەرێمی كوردستان نەوتی لێ بەرهەم ئەهێنرێت، یەكێتیی و فراكسیۆنەكانی تری هاوپەیمانی لە پەرلەمان؛ پارتی سەرزەنشت و تۆمەتبار ئەكەن بە هۆی ڕێكنەكەوتنی لەگەڵ بەغدادا، هەرێمی كوردستانی بێبەش كردووە لە 17%ی بودجەی هەموو عێراق. ئەگەر ئەم دوو ساڵەی ڕابردوو وەك پێوەرێك سەیر بكەین، ئەوا 17%ی پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجەی 2017ی عێراق ناتوانێت هەولێر قایل بكات تا واز لە فرۆشتنی نەوت بە شێوەی سەربەخۆ بهێنێت. ئەوەی كێشەكانی نێوان هەولێر و بەغدا ئاڵۆزتر ئەكات بریتییە لە چۆنێتیی دابەشكردنی ئەو 210000 بەرمیل نەوتە لە نێوان بەغدا و هەولێر كە ئەبێت عێراق وەك بەشێك لە ڕێکكەوتنەكەی نێوان وڵاتانی ئەندام لە ڕێکخراوی ״ئۆپێك״ ڕۆژانە كەمی بكاتەوە. هەرچەندە حكوومەتی هەرێمی كوردستان نایەوێت بەشداری بكات لە كەمكردنەوەی بەرهەمهێنانی نەوت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئامادەیە لەگەڵ بەغدا سەبارەت بەم پرسە گفتوگۆ بكات. پێش ئەنجامدانی هەر ڕێکكەوتنێك لەگەڵ بەغدا بۆ كەمكردنەوەی بەرهەمهێنانی نەوت وەك بەشێك لە داواكارییەكانی ״ئۆپێك״ لە عێراق، یەكێتیی و پارتی ئەبێت پێشوەخت ناكۆكییەكانیان وەلا نێن و لەم بارەوە ڕێك بكەون.

موچە

دەرماڵە سەربازییەكانی نێو بودجەی 2017 جێی مشتومڕن. یاسا نوێیه‌كە حەشدی شەعبی وەك هێزێكی فەرمیی سەر بە هێزە ئەمنییەكانی عێراق ئەناسێنێت و لە بودجەی 2017دا هاوكاریی سەربازی بۆ 110000 چەكداری سەر بە حەشدی شەعبی دابین كراوە. هەرچەندە لەنێو ڕیزەكانی حەشدی شەعبیدا چەكداری سوننی بوونی هەیە، بەڵام سەركردە سوننەكان نیگەرانی ئەوەن كە ئەم هێزە (حەشدی شەعبی) لە لایەن شیعەكانەوە كۆنتڕۆڵ كراوە و بەغدا، بەراورد بە هێزە چەكدارەكانی تری عێراق، بە چاوێكی جیاوازتر لێیان ئەڕوانێت و مامەڵەیەكی باشتریان لەگەڵدا ئەكات. لە لایەكی ترەوە بەیاساییكردنی بوونی حەشدی شەعبی؛ سەركردە كوردەكانی، ئەو سەركردانەی كە ئەیانەوێت هاوشێوەی حەشدی شەعبی بەغدا هاوكاریی دارایی پێشكەش بە پێشمەرگە بكات، تووڕە كردووە. بە پێی بودجە نوێیه‌كە بێت، دوای ئەنجامدانی سەرژمێری بۆ ژمارەی چەكدارەكانی حەشدی شەعبی، پاشان بڕیار لەسەر ئەو بڕە پارەیە ئەدرێ كە بۆ حەشدی شەعبی تەرخان ئەكرێت. لە لایەكی ترەوە، هێزەكانی پێشمەرگە، دوای ناردنی داتاكان لە وەزارەتی پێشمەرگەوە بۆ بەغدا، هاوكاریی دارایی لەو بودجەیەوە وەرئەگرن كە بۆ هێزە پیادەكانی سوپای عێراق تەرخان كراوە. بێ گوێدانە ئەو ژمارە و داتایانەی كە وەزارەتی پێشمەرگە بۆ بەغدای ئەنێرێت، حكوومەتی عێراق ناتوانێت مووچەی هەموو هێزەكانی پێشمەرگە، كە لەگەڵ دەستپێكردنی جەنگی داعشدا ژمارەیان زۆر زیادی كردووە، بدات. مەسعود بەرزانی لە 8ی دیسەمبەردا گلەیی لەوە كرد كە بەغدا هاوكاریی هێزەكانی پێشمەرگە ناكات و ئەم هاوكارینەكردنەشی وەك بەڵگەیەك بۆ پەراوێزخستنی كورد لە لایەن بەغداوە خستە ڕوو. هەروەها بارزانی ئەوەی خستە ڕوو كە ئەو دڵنیایە لەوەی كە ئەمەریكا بەردەوام ئەبێت لەسەر هاوكارییەكانی بۆ هێزەكانی پێشمەرگە، بابەتی هاوكاریكردنی بەردەوامی پێشمەرگە لە لایەن ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكاوە بەو شێوەیە ئاسان نییە كە بارزانی بیری لێ ئەكاتەوە. بە هۆی بەشداریكردنی هێزەكانی پێشمەرگە لە جەنگی كۆنتڕۆڵكردنەوەی موسڵدا، واشنتۆن بەڵێنی داوە بە شێوەیەكی كاتی 415 ملیۆن دۆلار وەك هاوكاری پێشكەش بە هێزەكانی پێشمەرگە بكات و لە بەرانبەردا ئەبێت هێزەكانی پێشمەرگە لەو ناوچانە پاشەكشێ بكات و بۆ بەغدایان بەجێ بهێڵێت كە لە كاتی پڕۆسەی ڕزگاركردنەوەی موسڵدا كۆنتڕۆڵی ئەكات. بە پێی لێدوانەكانی بەرپرسە باڵاكانی ئەمەریكا بێت، هێزە ئەمەریكییەكانی نێو عێراق لە دوای كۆتاییهاتنی جەنگی موسڵیش لە عێراقدا ئەمێننەوە. هەوەها لەگەڵ كۆتاییهاتنی جەنگی موسڵدا، بەرژەوەندی و ئارەزووەكانی ئەمەریكا بۆ پڕچەككردنی هێزەكانی پێشمەرگە نامێنێت و كۆتایی پێ دێت. لە كاتی كۆتاییهاتنی جەنگی موسڵدا، جەنگی ڕزگاركردنەوەی ناوچە ڕزگاركراوەكان لەنێو بەغدا و هەولێردا دەست پێ ئەكات و بۆ ئەنجامدانی ئەم جەنگەش هەردوولا، بەغدا و هەولێر، چاویان لە واشنتۆن ئەبێت بۆ بەدەستهێنانی هاوكاریی ئەمەریكا.

وەك لە بودجەكەدا ئاماژەی پێ دراوە، شكستپێهێنانی داعش كاری لەپێشینەوەی حكوومەتی عێراق ئەبێت لە ساڵی ئاییندەدا. لەگەڵ كۆتاییهاتنی جەنگی دژی داعش و ڕاگەیاندنی سەركەوتن لە لایەن سوپای عێراقەوە، وا چاوەڕوان ئەكرێت كە بەغدا بیەوێت ململانێ و كێشە چارەسەرنەكراوەكانی تری وڵات چارەسەر بكات.

سەرچاوە: ستراتفۆر