ئاماده‌كردنی: سالار تاوه‌گۆزی
بەشی یەکەم، پێشەكی
هەرچەندە هەریەك لە سوننە و شیعە دوو ڕێبازی ئایینی ئیسلامن، بەڵام لە زۆر لایەنەوە ناكۆكن و ئەم ناكۆكییەش هەر لە سەرەتای پەیدابوونی شیعەگەرییەوە تا ئەمڕۆش بەردەوامە، ناكۆكییەكانی نێوانیشیان لە ڕۆژهەڵاتی ناوین و وڵاتانی ئیسلامیدا كاریگەرییەكی قووڵی كردووەتە سەر لایەنی ئایینی و سیاسی و سەربازی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و پەروەردەیی و دەروونی پەیڕەوانی هەردوو ڕێبازەكە و وەهای لێ كردوون لە هەركوێیەكی ئەم جیهانە بن وەك دوو بەرەی نەیاری یەكتری دەربكەون، هەریەكەشیان وەها بیر دەكەنەوە كە خۆیان لەسەر حەق بن .
سەرەتای ناكۆكییەكان لە (سەقیفەی بەنی ساعیدە)
هەندێك لە شارەزایانی مێژووی ئیسلام سەرەتای درووستبوونی ناكۆكییەكانی نێوان ئەو دوو ڕێبازە ئیسلامییە بۆ دوای كۆچی پەیامبەری ئیسلام (دروودی خوای لەسەر) لە ساڵی (632ز) دەگەڕێننەوە، چونكە لە دوای ئەو مێژووەوە یارانی پەیامبەر لە شوێنێك بە ناوی (سەقیفەی بەنی ساعیدە) كۆ بوونەوە و هەندێكیان پێیان وا بوو دەبێت خەلافەتی ئیسلامی لە دوای كۆچی پەیامبەرەوە بدرێتە دەست كەسێكی شیاو، ئەو كەسە شیاوەش بە بڕوای ئەوان (ئەبوبەكری سدیق) بوو، هەر بۆیە بەیعەتیان پێ دا .
لە بەرامبەردا هەندێكی دیكە لە یاران پێیان وا بوو دەبێت خەلافەتی ئیسلامی بە شێوەی میرات بدرێت بە كەسێك لە نەسەبی پەیامبەر بێت، بە تێگەیشتنی ئەمڕۆ داوای بەبنەماڵەییكردنی دەسەڵاتیان دەكرد، بۆ ئەمەیش (عەلی كوڕی ئەبوو تالیب)یان بە شیاو زانی بۆ وەرگرتنی ئەو پۆستە، یەكەم لەبەر ئەوەی هەم زاوای بوو، هەمیش لە نەسەبی ئەو بوو. ئیتر لەو كاتەوە ئەو كەسانە بە (شیعەی عەلی) واتە: (پشتیوانانی عەلی). لایەنی نەیاریشیان بە (سوننە) واتە: ڕێگە یان شوێنكەوتووانی ڕێبازی موحەممەد ناسران و دژی بەمیرات‌مانەوەی خەلافەتی ئیسلامی و بەبنەماڵەییكردنی وەستانەوە، لە كۆتاییشدا هەر لایەنگرانی ئەبووبەكر سەركەوتن، بەڵام لایەنگرانی عەلی و ئالوبەیتی پەیامبەر دروه‌دی خوای لەسەر بە درێژایی ماوەی دەسەڵاتی ئەبوبەكر تا كۆتایی خەلافەتی (عومەری كوڕی خەتتاب) و تیرۆركردنی لە لایەن (ئەبو لوئلوئە) درێژەی كێشا.
لە دوای كوژرانی عومەری كوڕی خەتتابەوە ململانێكان ئاراستەیەكی توندتریان وەرگرت و (موعاوییەی كوڕی ئەبو سوفیان) هاتە گۆڕەپانەكەو خۆی بەشیاوتر دەزانی تا ببێتە خەلیفەی موسڵمانان، بەڵام لە كۆتاییدا عەلی كوڕی ئەبو تالیب توانی لە ساڵی 656ی زاینیدا ببێتە خەلیفەی موسڵمانان و بۆماوەی پێنج ساڵ لەو پۆستەدا مایەوەو پاشان بەهەمان شێوەی عومەری كوڕی خەتتاب و عوسمانی كوڕی عەففان تیرۆر كرا.
لە دوای بوونی عەلی كوڕی ئەبوو تالیب بەخەلیفەی موسڵمانان، ناكۆكی و ململانێكان لە نێوان عەلی و موعاوییە، لە لایەك و عەلی و عائیشەی خێزانی پەیامبەر محمد درودی خوای لەسەر لە لایەكی دیكەوە بەردەوام بوون. هەروەها ناكۆكییەكانی نێوان خەلیفەی موسڵمانان و خەواریجەكان كۆتاییان نەهات و بەردەوام تینیان دەسەند، لەم سەروبەندەدا وێڕای ڕوودانی شەڕی (جەمەل و صیففین) لە نێوان هەوادارانی عەلی و عائیشەدا، شەڕی (نەهرەوان)یش لە نێوان خەواریجەكان و پشتیوانانی عەلی كوڕی ئەبووتالیبدا ڕووی دا، لە میانی ئەم شەڕانەیشدا هەزاران كەس لە یارانی پەیامبەر و خەواریجەكان كوژران. هەروەها لە نێوان خەلیفەی موسڵمانان عەلی كوڕی ئەبوتالیب و ئەو دەوڵەمەندانەی كە ئیمامی عەلی موچەكەیانی لە (بەیتولمال)ی موسڵمانان بڕی بوو، ململانێ هەبوو. هاوكات ئەو كەسانەی داوای خوێنی عوسمانی كوڕی عەففان و تۆڵەكردنەوەی كوشتنەكەیان دەكردەوە دیسان كەوتنە ململانێی خەلیفەی موسڵمانانەوە. لە وەها بارودۆخێكی گڕگرتوودا ئیمامی عەلی تەنها توانی پێنج ساڵ خەلیفەبێت و ئەوە بوو لە ساڵی 661 ی زاینیدا بەدەستی (عەبدولڕەحمانی كوڕی مولجەم) تیرۆر كرا.
شیعەكان لە سەردەمی خەلافەتی ئومەوی و عەباسییەكاندا
تیرۆكردنی عەلی كوڕی ئەبو تالیب چانسێكی باشی دا بە موعاوییەی كوڕی ئەبوو سوفیان كە ئەوكات فەرمانڕەوای (دیمەشق) بوو تاوەكو سەرباری ناڕەزاییەكان لە ساڵی 661ز دا خۆی بكات بە خەلیفەی موسوڵمانان و ئیمپراتۆرییەتێكی ئیسلامی دابمەزرێنێت كە لە پاكستانەوە تاوەكو باكووری ئەفریقیاو ئیسپانیا درێژ بووەوە. لەگەڵ ئەوەشدا موعاوییە توانی خەلافەت بكات بەمیرات بۆ بنەماڵەی (ئومەوییەكان)، خەلافەتەكەش تا ساڵی 750ی زاینی بەردەوام بوو.
لە سەرەتای دەسەڵاتی موعاوییەوە شیعەكان دژی وەستانەوە، چونكە پێیانوابوو خەلیفەی شەرعی موسڵمانان دەبێت لە نەوەی عەلی كوڕی ئەبوو تالیب و فاتیمەی كچی پەیامبەر بێت، هەر بۆیە پشیتیوانی خۆیان بۆ (حەسەن و حوسێن)ی كوڕی عەلی دەربڕی.
لە سەردەمی خەلافەتی (یەزیدی كوڕی موعاوییە)دا حوسێنی كوڕی عەلی سەركردایەتی شۆڕشێكی دژ بە ئومەوییەكان لە (كوفە) بەرپا كرد، لە بەرامبەردا یەزید سوپاكەی لە دژی حوسێن جوڵاند و (شەڕی كەربەلا) لە نێوانیاندا ڕوویدا، لە ئاكامدا حوسێنی كوڕی عەلی و ژمارەیەك لە هاوەڵەكانی كوژران، ئەمەیش هەوادارانی ئالوبەیتی پەیامبەری تووڕەتر كرد و تایەفەگەری لەناو شیعەكاندا زیاتر پەرەی سەند، هەروەها لەوساتەوە تا ئەمڕۆ شیعەكان ساڵانە یادی كوشتنی ئیمام حوسێن لە ڕۆژی عاشورادا بەسینگكوتان و قامچی و زنجیرلەخۆدان دەكەنەوە، ئەمەیش بووەتە مۆركێكی دیار بۆ جیاكردنەوەی شیعە لە سوننە.
لە ماوەی دەسەڵاتی ئومەوی و عەبباسییەكاندا واتە لە نێوان ساڵانی (661)ی زاینی بۆ (1258) شیعەكان مەترسییەكی زۆریان بۆ خەلافەتی ئومەوی و عەبباسییەكان درووست كرد، بۆیە خەلیفەكانی هەردوو خەلافەتەكە كوشتوبڕیان دەكردن و دەیانچەوساندنەوە. چەوساندنەوەی سوننەكان بۆ شیعە وەهای كرد ئیمام (جەعفەری سادق) داوای لە شوێنكەتووانی ڕێبازی شیعەكرد بیروباوەڕی خۆیان بشارنەوە تاوەكو بتوانن بەردەوامی بە ڕێبازەكەیان بدەن، ئەمەیش لە مەزهەبی شیعەدا بە توقیە (التقیە) ناسراوە، واتە مرۆڤ بیروباوەڕی خۆی لە دەرەوە بەپێچەوانەی ئەوە دەربخات كە لە ناخەوە بڕوای پێیەتی.
لەونێوەندەشدا هەردوو مەزهەبی (ئیسماعیلی و زەیدی) لەناو شیعەكاندا پەیدا بوو. دواتر مەزهەبەكانیان تەشەنەی كرد و زیاتر بوون، بەڵام زۆربەی شیعەكانی سەردەمی ئێستا لەسەر مەزهەبی (دوانزە ئیمام)ن و بڕوایان بەدوازدە ئیمام هەیە كە دواهەمینیان (موحەممەدی مەهدی)یە و بڕوایان وایە لە ساڵی 939ی زاینیدا دیار نەماوە، بەڵام لە ڕۆژی ئاخیر زەماندا بە دیار دەكەوێتەوە.
