گفتوگۆ: شۆڕش ئه‌نوه‌ر
میوان: د. ئاشتی شێخانی
لەم گفتوگۆیەدا دكتۆر ئاشتی شێخانی (خاوەنی دكتۆرا لە فەلسەفە و فیكر و فیقهی سیاسی) هۆكاری ئەوەی كە تێگەیشتنە جیاوازەكان بۆ تێسكستەكانی دین زۆرتر مایەی سەرئێشە بوون تا ئەوەی زۆرتر ببنە پڕۆژەی مەعریفی و فیكری، بۆ زاڵبوونی كولتووری عەرەبی دەگەڕێنێتەوە، پێی وایە تا ئێستا جیاوازی ناكرێ لە نێوان ئیسلام و فیكری ئیسلامی، قسە لەسەر ئەوە دەكات كە لە دونیای موسڵماناندا ئێستا كێشەی میتۆد هەیە، باوەڕی وایە یەكێك لە ڕێگاكان بۆ دەرچوون لەو قەیرانانەی ئێستا بریتییە لەوەی موسڵمانان جورئەتی داداگاییكردنی ئەفكارەكانیان هەبێت!
ئاژانس: ئایا دین و تێكستەكانی دین فۆرمێكی لە قاڵبدراویان هەیە، یان بەرمەبنای خوێندنەوە و لێكۆڵینەوە و تێگەیشتن و فكری جیاواز دێنە ئاراوە؟
دكتۆر ئاشتی شێخانی: تێكستە دینییەكان دوو فۆڕمیان هەیە، یەكەم تێكستە نەگۆڕەكان (الثوابت) كە خۆیان لە بابەتەكانی وەكو عیبادات و خواپەرستی و سنوورە قەتعییەكان دەبیننەوە، فۆڕمی دووەم ئەو تێكستانە دەگرێتەوە كە بە ڕۆیشتنی كات گۆڕانكارییان بەسەردا دێت كە بە گۆڕاوەكان ناوزەند دەكرێن (المتغیرات) ئەوانەش تایبەتن بەو بابەتگەلەی كە پەیوەندییان بە ژیان و گوزەرانی خەڵكەوە هەیە.
سەرەتا لە سەقافەی موسڵماناندا وا باو بوو كە ئیجتیهاد و خوێندنەوەی نوێ تەنها لە فۆڕمە گۆڕاوەكان دەكرێ و ئەوەی پێی دەگوترێ نەگۆڕ و لەقاڵبدراو، یان با بڵێین مەسائیلی ئیعتیقادی ئیجتیهادی تیا ناكرێت، بەڵام دواتر زانایان هاتنە سەر ئەوەی كە دەكرێ ئیجتیهاد لە لقەكانی عەقیدە بكرێت، لە حوكمە قەتعییەكان پرسی دەستبڕین هەیە كە دەقی قورئانی لەسەرە، بەڵام پێشەوا عومەر لە حاڵەتێكی تایبەتدا خوێندنەوەی تری بۆ ئەو تێكستە هەیە و دەرەنجام بڕیار لەسەر هەڵپەرساردنی حوكمی دەقەكە دەدات لە ساڵی برسێتیدا، وە ئێستا ئەو بابەتە پێشكەوتنی بەخۆوە بینیوە و لە ڕەهەندی ئەكادیمیدا نامەی ماستەر هەیە لەسەر پرسی ئیجتیهاد لە عەقیدەكە پرسێكی لەقاڵبدراوە، بە ناوی (الاجتهاد فی مسائل الإعتقاد: دراسە عقدیە)، كە عەقیدەیان دابەشی سەر ئسووڵ وەكو باوەڕ بە پێغەمبەران و فروع وەكو عەزابی قەبر كردووە و دەڵێن لە فروعی عەقیدە ئیجتیهاد دەكرێت، كە متەولی شەعراوی و عه‌دنان ئیبراهیم و هیی تریش پێیان وایە كە عەزابی قەبر جەستەیی نییە بەڵكو ڕۆحییە.
سەرەتا دەبێ ئێمە دوو شت لێك جیا بكەینەوە، دین لەگەڵ تەدەیون (دینداری) و تێگەیشتن و مومارەسەی دین، دین موقەدس و پیرۆزە، بەڵام هیچ كات حاڵەتی دووەمیان كە تەدەیون و مومارەسە و تێگەیشتنە، پیرۆز و موقەدەس نییە.
دەكرێ پێناسەی جیاواز و فراوان بۆ زاراوە و تێكستە دینییەكان بكرێت، چونكە ناكرێت یەك جۆر تێگەیشتن فەرز بكرێت، بۆ نموونە فەرمان بە چاكە لێرە مەرج نییە هەمان فەرمان بە چاكە بێت لە ئەمه‌ریكا، وە قەدەغەی خەراپەش بە هەمان شێوەیە.
ئاژان: بۆچی لە دونیای موسڵماناندا تێگەیشتنە جیاوازەكان بۆ تێسكستەكانی دین زۆرتر مایەی سەرئێشە بوون تا ئەوەی زۆرتر ببنە پرۆژەی مەعریفی وفیكریی؟
دكتۆر ئاشتی شێخانی: بە بڕوای من هۆكارەكەی بۆ زاڵبوونی سەقافەی عەرەبی دەگەڕێتەوە، كە دەكرێ هەر لە سەرەتاوە باس لە دوو سیمای نەرێنیی سەقافەی عەرەبی بكەین بۆ ئەوەی لە جەوهەری كێشەكە تێ بگەین:
سیمای یەكەم: سەقافەی عەرەبی سەقافەیەكە ڕەخنە و جیاوازی قەبووڵ ناكات، ڕەخنە بە جنێو لە قەڵەم دەدات، لە كاتێكدا ڕەخنە بە تێگەیشتنی ڕۆژئاوایی واتە دادگاییكردن، فیكرە و بیرۆكەیەك محاكەمە دەكەی تا بگەی بە ئەنجامی ئەوەی ئایا ئەو فیكر و بیرۆكەیە چەند گونجاو و واقیعی و ئەرێنییە، لە هەمان كاتدا جیاوازی بە لادەر و مونحەریف پێناسە دەكات.
سیمای دووەم: بیركردنەوە و داهێنان بە بیدعە پێناسە دەكات، ئەگەر بیەوێ بە سوك باسی كەسێك بكات پێی دەڵێ موفەكیر، كۆمەڵگا موسڵماننشینەكان هەمیشە ترساون لە پرسیار و تێڕوانین، هەر ئەوەش بووە هۆی ڕووخانی شارستانییەتی ئیسلامی و دەرچوونی لە بازنەی شارستانیی مرۆڤایەتی، وە ترسان لە بیركردنەوە و پرسیاركردن بە بیانووی پارێزگاریكردن لە ئیمان و باوەڕبوون، لە كاتێكدا ئەوە پێچەوانەی قورئانی پیرۆزە.
بەشێكی تری پەیوەندیی بە چەند دیاردەیەكی گشتییەوە هەیە وەكو دەمارگیری و یەكترقەبووڵنەكردن، ئەوەشیان بە بڕوای من بە لەدایكبوونی ڕێبازە فقهییەكان زیاتر ڕیشەی داكوتا و تاكی دەمارگیری درووست كرد كە هەم لە ڕابردوو و ئێستا و بۆ داهاتووش مایەی سەرئێشە و نیقمەت بووە و دەبێت بۆ ئیسلام و موسڵمانان.
لەو وڵاتەی خۆمان هەفتانە سەرنج لە وتاری هەینی بدەن، بزانن چەند وتار پەخش دەكرێ كە تەسدیری ئیڕهاب و كەراهییەت و ڕقوكینە دەكات دژی یەكتر؟ كە ڕۆح و جەوهەری ئیسلامیان كوشتووە و مەجالی ڕەحمەت و مرۆڤدۆستییان نەهێشتووه‌تەوە، كە ناڕاستەوخۆ كاریگەری لەسەر ڕەهەندی سیاسەتیش كردووە و شیرازەی كۆمەڵگاشی تێك داوە و خەریكە پەل دەكێشێ بۆ ناو خێزان.
هۆكارێكی تری ئەو پرسە بەپیرۆززانینی فیكری مرۆڤەكانە، كە بەداخەوە تا ئێستا جیاوازی ناكرێ لە نێوان ئیسلام و فیكری ئیسلامی، كە هەندێك لە كەسایەتی و ناوەندە ئەكادیمییەكانیش ئەو كێشەیان هەیە، لە كاتێكدا ئیسلام وەحی و پەیامە و پیرۆزە، فیكری ئیسلامی بەرمەبنا و دەرەنجامی فیكری مرۆڤەكانە بۆ ئەو وەحی و پەیامە و پیرۆز نییە، لێرە پێویستە توێژەری ئیسلامی هەمیشە سنوورێك دابنێ لە نێوان پەیامی ئاسمان و فیكری مرۆڤ، لە حاڵەتی نەبوونی ئەو سنوورە ئەو ئیشكالییەتەمان بۆ درووست دەكات كە مێژوو و توراس و فیكری مرۆڤ لەسەر خودی ئیسلام هەژمار دەكرێت و پیرۆز و ناپیرۆز تێكەڵ بە یەكدی دەبن و پەیام ون دەبێت و فیكری مرۆڤ شوێنی دەگرێتەوە، وەكو ئەوەی لە كتێبە ئاسمانییەكانی پێشوو ڕووی داوە، ئەوكات تەحریف لە خودی تێكستەكە بوو، ئێستا تەحریفی تێكستەكان لە ڕێگەی فیقه و تێگەیشتنی مرۆڤەكانەوە ڕوویان داوە، چونكە دەقەكان (قورئان) لە لایەن خوداوە پارێزراون.
ڕەهەندێكی تری ئەو پرسە پەیوەندیی بە تێگەیشتنی مرۆڤەكانەوە هەیە، چونكە ئەو تێگەیشتنە تووشی سێ كێشەی گەورە بووە:
یەكەم: لایەنی سیاسی كە پاڵەپەستۆی لەسەر هۆشیاریی درووست كردووە و چالاكییە مەعریفییەكانی لە قاڵب داوە كە تەشكیلی هۆشیاریی كۆمەڵگا دەكەن، دواجار بابەتی ئازادی و دادپەروەریی كۆمەڵایەتی و یەكسانی ناوچەی بۆمبڕێژكراوە و مەترسیدارە.
دووەم: لایەنی كۆمەڵایەتی، كە خۆی لە عورف و دابونەریت و تێگەیشتنی هەڵە ده‌بینێته‌وه، پاڵەپەستۆیەكی زۆر دەخەنە سەر ئەو كەسانەی سەرقاڵی بابەتی فیكر و وەعی و هۆشیارین.
سێیەم: كێشەی میتۆد، چونكە میتۆد مرۆڤ دایدەتاشێ، وە ئامرازێكە بۆ پەیوەندیی لەگەڵ دەق و واقیع، هەر كەموكوڕییەك لەو میتۆدە هەبێ، لە دەرەنجامەكەشی دەبێت.
ئاژانس:بۆچی بەدرێژایی مێژوو تا ئەمرۆ موسڵمانان نەیانتوانیوە رێكبكەون لەسەر كۆمەڵە پێوەرێكی هاوبەش تا بە هۆیانەوە بتوانن بەجۆرێكی تەندروست جیاوازیەكانیان رێك بخەن؟
دكتۆر ئاشتی شێخانی: یەكێك لە كێشە هەرە گەورەكان كە تووشی ئوممەتی ئیسلامی بووه‌تەوە بریتییە لەوەی هیچ هەوڵێك نادات بۆ ئەوەی لەو كێشە و قەیران و دەردەسەرییانە دەربچێ، كە بە هۆی مێژوو، وە پیرۆزبوونی توراسەوە گیرۆدەی بووە.
لە سەقافەی موسڵماناندا فیكرەیەكی باو هەیە، ئەو فیكرەیە بریتی بوو لەوەی كە قورئان هەموو شتێكی باس كردووە، بەڵام دواتر دەركەوت وا نییە، لە كاتی هاتنە پێشەوەی پرسی نووسینەوەی سوننە یان با بڵێین فەرموودە، بە بیانووی ئەوەی سوننە و فەرموودە ڕوونكەرەوەی قورئانە، ئیتر گوتیان مادام سوننە ڕوونكەرەوەی قورئانە ئیتر با گرنگی بە سوننە بدەین، فیكرەی لێكدانەوەی حیكمە بە واتای سوننەت، موسڵمانانی دابڕاند لە قورئانی پیرۆز، دواتر و لە كاتی درووستبوونی فیقهی ئیسلامی كە وەكو بواری كرداری ڕۆاژنە و پەیوەست بە كاروباری موسڵمان كە هەڵێنجان بوو لە دەقی قورئان و سوننەت، ئیتر گوتیان باشە خۆ ئەو فیقهە هەم قورئان و هەم سوننەتیشی لە خۆ گرتووە، ئیتر بۆ زیاتر گرنگی بە فیقه نەدەین؟ لێرەوە بە بیانووی گرنگیدان بە فیقه و ڕێباز گەرایی دابڕانێكی تر ڕووی دا لە نێوان موسڵمانان و قورئان و سوننەت، كە تا ئێستاش كاریگەری ڕێژەیی نەرێنی درووست كردووە لەسەر فۆنەتیكی بیركردنەوەیان كە ئەوەندەی بیركردنەوەیەكی مەزهەبی تەقلیدی مێژووییە، ئەوەندە هەڵقوڵاوی ڕۆح و جەوهەری قورئان و سوننەت نییە، ئەوەش وای كردووە كار لەسەر كۆكردنەوەی خاڵە هاوبەشەكان نەكرێت بە قەدەر ئەوەی كار بۆ قووڵكردنەوەی ناكۆكی و جیاوازییەكان دەكرێت.
ڕاستییەكی تریش هەیە دەبێ دانی پێدا بنێین، زانایانی ئێمە زۆر جار تووشی عەجز بوونە لە دانانی پێوەر، هەندێك جاریش بیرۆكەی تەقلید ڕێگر بووە لە ئیبداع و تەرحی ئەفكار، بۆ نموونە قورئان باسی گەڕانەوەی ناكۆكییەكان دەكات بۆ لای خوا و پێغەمبەری خوا دروودی خوای لەسەر بێت، واتە پێوەر گەڕانەوەیە بۆ لای خوا و پێغەمبەر دروودی خوای لەسەر بێت، بەڵام بە كام ئالییەت؟ فیكری ئیسلامی لێرە كێشەی لەگەڵ نەبوونی ئالییەت هەیە، ئەگەر دوو تائیفە بەشەڕ هاتن، (فأصلحوا بینهما)، ئەی ئەگەر ڕێك نەكەوتن؟ (فقاتلوا التی تبغی حتی تفی‌و الی أمر الله)، باشە لایەنی سێیەم كە دەبێ شەڕ بكات لەگەڵ باغییەكان كێیە؟ ئەگەر دەڵێن دەسەڵات و حكوومەتە، باشە پێشەوا عوسمان دەسەڵات و حكوومەت بوو كە تائیفەیەك لە كۆمەڵگا لەگەڵی كەوتنە شەڕ و تا لە ماڵەكەی خۆی شەهیدیان كرد، باشە كەواتە ئەوە دەسەڵاتیش نەبوو چونكە دەسەڵات خۆی لایەنی دووەمی تائیفەكەیە.
لە قورئانی پیرۆز زیاتر لە سەد ئایەت باس لە ڕەحمەت و میهرەبانی ئیسلام و ئازادی و دادپەروەری دەكەن، بەڵام لە واقیعدا نەتوانرا ئەو بەها قورئانییانە پراكتیزە بكرێ، پێوەر و ئالییەتێك نەدۆزرایەوە چۆن و بە چ شێوەیەك بكرێت، بۆ خۆڕزگاركردن لەو بابەتە بیرۆكەی نەسخیان هێنایە كایەوە و بە یەك ئایەت كە بە ئایەتی سەیف ناسراوە زیاتر لە سەد و قسوور ئایەتیان نەسخ كردەوە….
ئاژانس: كێن ئەوانەی زۆرتربەرپرسیارن لەوەی كه ئه‌مرۆ موسڵمانان نه‌توانن لەگەڵ جیاوازیەكانی یەكتر بژین؟
دكتۆر ئاشتی شێخانی: كۆمەڵێك فاكتەر هەن كە هۆكاری ئەوەن دەرفەت نەدرێت موسڵمانان لەگەڵ یەكتر بژین، بەشێكیان پەیوەندیی بە مەزهەبگەراییەوه هه‌یه لە فەزایەكی فراواندا وەكو سوننە و شیعە، لە بازنەی سوننەگەرایدا ڕێبازە فقهییەكان، زانایان و ئەهلی تەقلید و تەلقین، خەراپ تێگەیشتن لە پرسی جیاوازیبوون، كە بوو بە مایەی درووستبوونی فیرقە و گرووپگەلی زۆر، كە هەر یەكێك بە ئایدیایەك بۆ دەوروبەری دەڕوانێت، جیاوازی ئێمەش لەگەڵ ئەورووپا هەر ئەوەیە، ئەوان جیاوازییەكانیان یەكیان دەخات، ئێمە جیاوازییەكانمان لێكمان دەكات و بوونیەی كۆمەڵایەتیمان هەڵدەتەكێنێ. دەسەڵاتی سیاسییش بەشێكی بەرپرسیارییەتەكەی دەكەوێتە ئەستۆ، كاتێك دەیەوێ تەرح و فیكری گرووپێك گشتگیر بكات بەسەر كۆی گشتیی كۆمەڵگا، هەروەكو چۆن ئەبی جەعفەری مەنسوور هەوڵی دا كاتێك ویستی (موگأ)ی پێشەوا مالیك گشتگیر بكات بەسەر خەڵكدا.
لە واقیعی ئێستادا بۆ ڕزگاربوون لەو كێشەیە هەندێك خەڵك بانگەشەی گەڕانەوە بۆ قورئان و سوننەت دەكەن، كاتێك دەمانەوێ بە گەڕانەوە بۆ قورئان و سوننەت كێشەكان چارەسەر بكەین، جەوهەری پرسیارەكە بریتییە لەوەی ئایا ئێمە بە كام فەهم و تێگەیشتن بگەڕێینەوە بۆ قورئان و سوننەت؟؟ بە تێگەیشتنی سوننە یان شیعە؟ سەلەفی یان سۆفی یان ئیخوانی و ئیسلامی و كۆمەڵ و یەكگرتوو و…. هتد؟
ئاژانس: بۆچی لە ئێستاشدا سەرەرای ئەو هەموو ئەزمونە تاڵەی كە لە رابردوودا موسڵمانان لەگەڵ ئەم شێوازی مامەڵەكردنەی لەگەڵ جیاوازیەكاندا هەیانبووە، كەچی لە ئێستاشدا موسڵمان هەر دەستبەرداری ئەمشێوازی مامەڵەكردنەنا بن لەگەڵ جیاوازییەكانیان؟
دكتۆر ئاشتی شێخانی: لە قورئانی پیرۆزدا پرسێكی گرنگ هەیە بریتییە لە پرسی (الإعتبار)، ئەو پرسە لە سەقافەی موسڵمانان بە هەند وەرنەگیراوە، چونكە جەوهەری گوتارەكە ئاڕاستەی ئەهلی عەقڵ كراوە نەك ئەهلی تەقلید، لە كاتێكدا ڕۆحی عەقڵانییەت لە سەقافەی موسڵماناندا كوژراوە و بوونی نییە، لە هەموو فیقهی ئیسلامی بگەڕێ یەك فەرموودەی تیا نییە باس لە فیكر و عەقڵ بكات، ئەوەشی لە دەرەوەی فیقه هەیە بە لاواز هەژمار كراوە، لە كاتێكدا بابەتی عەقڵانییەت پرسێكی گرنگی قورئانە و نزیكەی چل جار بە زاراوەی جیاواز لە حاڵەتی چالاكبوون هاتووە، نەك عەقڵ وەكو كائینێكی موعەتەل و لەكاركەوتوو.
پرسی ڕاگرتنی ئیجتیهاد و ململانێی ناوەكی و دەرەكی و خۆنەگونجاندن لەگەڵ شارستانیەتی دەرەوە و تەماشاكردنی بەرامبەر لەسەر بنەمای ئەنسروپۆلۆجی و قەدەغەكردنی بیركردنەوە و خەراپ تێگەیشتن لە تەوەكول و درووستكردنی ژینگەیەكی لەبار بۆ هاتنەناوەوەی دەستی دەرەكی و داگیركردنمان و شەڕی مەزهەبی و… هتد. مەجالی درووستكردنی شێواز و مامەڵەی نوێی نەهێشتووه‌تەوە.
لەو ڕۆژگارەدا پڕۆژەكان لەسەر بنەمای ئایدیۆلۆژی دادەڕێژرێن و كۆنكرێت دەكرێن، ئەوەش بوار بۆ هێنانە كایەی فیكری جیاواز ناهێڵێ و دژایەتیی ئەهلی فیكر و فەلسەفە و نوێگەری دەكرێت، لە ئێستادا خاوەن فیكر و بۆچوونی جیاواز لەناو ئیسلامییەكان جێگای نابێتەوە، یان دەبێ بچێتە دەرەوە یان دەبێ بێدەنگ بێت.
ئاژانس: بەراست جیاوازیەكانی نێوان موسڵمانەكان بۆ تێگەیشتن لە تێكستە دینیەكان ئەوەندە پیرۆزو ئاڵۆزن كە لە بەرژوەندی ئەوەی پێیدەگوتریت ئومەتی ئیسلامی نەتوانن وازیان لێ‌بهێنن؟
دكتۆر ئاشتی شێخانی: كێشە پیرۆزی و ئاڵۆزی نییە، بەقەدەر ئەوەی كێشە مەنهەج و میتۆدە، هەمیشە لە نێوان عەقڵ و نەقڵ، شتێك هەیە پێی دەگوترێ میتۆد و مەنهەج، كاری ئەو میتۆدە گەیاندنی عەقڵ و نەقڵە بە یەكتری بە شێوەیەكی سەلیم، هەر كاتێك ئەو میتۆدە نەما، ئەفكارەكان تووشی پەرتەوازەیی دەبن، وەكو ئەوەی ئێستا هەیە، هەندێك بە ناوی ئیسلامی و هەندێك بە ناوی سۆفی و سەلەفی و قورئانی و… هتد. تووشی لەدەستدانی مەنهج و میتۆد بوون، دواجار نەك هەر ناتوانن لێك نزیك ببنەوە، بەڵكو لێكیش دەترازێن، ئیتر هەركەس و لایەن و گرووپێك خۆی بە ڕاست دەزانێ و بەرامبەرەكەی بە هەڵە، وە خۆیان بە نوێنەری ڕاستەقینەی ئیسلام دەزانن و بەرامبەرەكەی بە خورافی و هەڵگەڕاوه، گشتاندنی ئیسلام لەسەر خود وەكو ئەوەی دەڵێ دەنگی ئیسلام، وە خۆی بە نوێنەر و مومەسیلی ڕاستەقینەی ئیسلام دەزانێ، ئیتر كاتێك من گوتم نوێنەری ئیسلامم، ئیتر ئەگەر تۆ جیاواز بووی لەگەڵ من و بە پێچەوانەی من بیرت كردەوە، كەواتە تۆ لە ئیسلام دەرچووی، ئەگەر تۆ دەنگی ئیسلام بووی، ئەی دەنگی من چییە؟؟
ئاژانس: چۆن دەكرێت دونیای موسڵمانان هۆشیاربكرێته‌وه بەوەی كە پێویستە لەگەڵ جیاوازیەكانی یەكتر بژین ومێژوو ئەزموون سەلماندویانە كەسڕینەوەی ئەو جیاوازیانە ئەستەمە؟
دكتۆر ئاشتی شێخانی: لە ڕاستیدا كۆمەڵگا و پڕۆسەی هۆشیاری و چالاككردنی بۆ ئەوەی تەجاوزی ناكۆكییەكان بكات و تەوزیفی جیاوازییەكان بكات بۆ پڕۆژە، دەبێ كار لەسەر چەند ڕەهەندێكی گرنگ بكرێت:
ڕەهەندی یەكەم: بەسەنتەركردنی مرۆڤ، كۆمەڵێك هاوبەشی لە نێوان گرۆی مرۆڤایەتی هەن دەبێ چالاك بكرێن، وەكو ئەوەی تەواوی مرۆڤەكان لە ڕووی بوونییەوە یەك سەرچاوەیان هەیە كە خاكە، هەروەها یەك ماكینەیان هەیە كە ڕۆحە، ڕۆحەكەش لە سادەترین مانایدا بەشێكە لە ڕۆحی خودا. وە دەبێ موسڵمان بزانێ كە لە بنەڕەتەوە یەك دوژمنی هەیە كە شەیتانە، بەڵام شەیتان توانی مرۆڤ و موسڵمانەكان بكاتە دوژمنی یەكتری، بۆ ئەوەی پێیان بڵێ (فلا تلومونی ولوموا أنفسكم). جگە لەوەش خوای گەورە مرۆڤەكانی درووست كردووە تا یەكتر تەواو بكەن نەك یەكتر بسڕنەوە، لە ئیسلامدا بە پلەی یەكەم مرۆڤ وەكو كائینێكی دەستكردی خوا پیرۆزە نەك شتەكانی تر.
ڕەهەندی دووەم: چالاككردنی پڕۆسەی ڕەخنەگرتن، ڕەخنە بە تێگەیشتنی ئەورووپی واتە دادگاییكردن و لەفلتەردان، هەر كۆمەڵگایەك جورئەتی ڕەخنە لە خودی نەبێت، پێچەوانەكەی تەقدیس و بە نەگۆڕكردنی خود و ئەفكارەكانی مرۆڤە.
ڕەهەندی سێیەم: لێپێچینەوەی قیه‌م و بەهاكان، قورئانی پیرۆز پڕە لە قیەم و بەها، بەڵام موسڵمان فەشەلیان هێناوە لە تەوزیفكردنی ئەو قیه‌م و بەهایانە بۆ واقیع و پراكتیزەكردنیان، لە مێژووی ئیسلامی تەماشاكە شوورا زۆر گرنگیی پێ نەدراوە، لە كاتێكدا بەهایەكی گرنگی قورئانە و پەیوەندیی بە ئازادی مرۆڤ و دەربڕینی بۆچوونەكانی هەیە، ئینجا زانایان ئەركی شوورایان یەكلا نەكردووه‌تەوە بە دیاریكراوی، بەڵكو لە نێوان پابەندی و ناپابەندی یان با بڵێین موعلیم و مولزیم هێشتوویانەتەوە، لە پڕۆسەی سیاسیدا ئەگەر كەسێك بیەوێ ببێتە دیكتاتۆر دەڵێ شوورا موعلیمە و بە گوێی كەس ناكات و دەبێ بە حاكمی ڕەها، وە ئامیر و ناهی هەر خۆی دەبێت.
ڕەهەندی چوارەم: پرسی دانانی میتۆدی بیركردنەوە (منهجیە التفكیر)، ئەوە یەكێكە لە كێشە گەورەكان، ئەورووپا دوای جەنگێكی زۆر و كوشتنی ملیۆنان خەڵك، توانی لە ماوەی سێسەد ساڵ میتۆدی تەفكیر دابڕێژێ و سەریش كەوت و ئێستا هەموومان دەیبینین چۆنە.
ڕەهەندی پێنجەم: ئیستیعابكردنی تاقەت و تواناكان، ئێمە سەروەرییەكی زۆرمان هەیە لە توانا و داهێنەر و خاوەن داهێنانەكان، بەڵام بە داخەوە نەمانتوانیوە سوودیان لێ ببینین و تەوزیفیان بكەین و بەكاریان بخەین، نەك هەر ئەوەش بەڵكو ڕاویشیان دەنێین و وەدەریان دەنێین، ڕێزی كەسایەتی و بیرمەندی خۆمان ناگرین، ئەحمەد زویل بۆ چل ساڵ لە ئەمه‌ریكا خزمەت دەكات؟ بۆ وڵاتەكەی خۆی سوودی لێ نابینێت؟
ڕەهەندی شەشەم: دیاریكردنی ئیشكالیاتەكانی پەیوەست بە زانست و توراس و مێژوو، ئێمە لە بوارەكانی فیقه و و ئوسووڵ و فیقه و تەفسیر و زانستی فەرموودە و فۆنەتیكی بیركردنەوەمان كێشەی زۆر هەیە كە بە شێوەیەك لە شێوەكان كاریگەریی نەرێنی لەسەر ئاڕاستە و ڕێڕەومان كردووە.
