د. ئیسماعیل نەجمەدین
لە سەروبەندی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراقدا، زۆرینەی ئەو سیاسییانەی كورد كە دیمانە و گفتوگۆی میدیایی دەكەن یان ڕایان دەخەنە ڕوو زاراوەیەك بەردەوام دووبارە دەكەنەوە ئەویش ״یەكڕیزی״یە، بەوەی كە ئەمە زامنی پێگەیەكی بەهێز و ڕێگەگرتنە لە هەر درز و كەلەبەرێك حكومەتی بەغدا لە ڕێگەیەوە بتوانێ سەنگ و ڕۆڵی كورد نادیدە بگرێ.
بەڵام ئەوەی تێبینی دەكرێ كەمترین وردەكاری دەخرێتە ڕوو لەو بارەیەوە، بە جۆرێك وەڵامی پرسیارگەلێكی گرنگ و هەنووكەیی بە ناڕوونی ماونەتەوە؛ ئەو یەكڕیزییەی باس دەكرێت چۆن درووست دەبێ؟ بنەما و پایەكانی چین؟ ئەو هۆكار و پاڵنەرانە كامانە بوون ناڕێكی و دەرچوونیان لە ڕیزی سیاسیی كورد درووست كردووە؟!
سەبارەت بەوەی یەكڕیزی چۆن درووست دەبێت، ئەوا بەر لە وەڵامدانەوە دەبێ تێبگەین خودی یەكڕیزی بە واتای چی دێت، ئایا مەبەست لێی ڕیزبەستنە بەدوای ڕاوبۆچوونی ئەو پارت و قەوارە سیاسییە كوردییەی لە هەرێمی كوردستاندا دەسەڵاتی سیاسی و عەسكەری بە دەستە یان بە دەست دەبێ؟ یان چوونە سەر تەریقەتی ئەو هێز ولایەنە سیاسییەی لەو خولەی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەراندا زۆرترین كورسیی بە بەراورد بە قەوارە و پارتە كوردییەكانی تر دەهێنێ؟ یان دەكرێ بە دوای مانا و ناوەڕۆكێكی جیاوازدا بگەڕێین بۆ سازكردنی وەك پره‌نسیپ و بنەمای كاركردن لە ئێستا و داهاتووشدا؟
جێگەی گومان نییە خاڵی دەستپێك بۆ پێكانی ئەو ئامانجە پلاندانان و كاركردنە بە ئاڕاستەی چارەسەری سێیەم، ئەو چارەسەره‌ی ئێمە پێمان وایە دەبێ یەكڕیزیی ئەو لایەنانە لە هەرێمی كوردستانەوە بنەخشێنرێ و جێگیر بكرێ، دواتر خۆبەخۆ ئەو یەكڕیزییەی لایەنەكان دەگوازرێتەوە بۆ پرسە گرنگ و هەستیارەكانی هەرێمی كوردستان بەرانبەر حكومەتی فیدراڵی.
جیا لەوەش یەكڕیزی ڕووداوێك نییە ڕوو بدات، خەونێك نییە ببێتە حەقیقەت خۆبەخۆ… بەڵكو ئەو كارە دەرەنجامی پڕۆسەیەكە بە ناوی ״یەكڕیزیسازی״، واتە یەكڕیزی بەرهەمە نەك كەرەستەی خاو و بۆ ئەوەی درووست ببێ دەبێت چەندین كەرەستەی خاو فەراهەم بكرێ و لە هەناوی ئەو پیشەسازییەدا بنرێن، لەوانە:
1- ساغكردنەوەی سیستمی حوكمڕانی لە هەرێمی كوردستاندا لەسەر ئەوەی سیستمێكی دیموكراسیی نوێنەرایەتییە و بنەمای بەدەستهێنان و دەستاودەستكردنی دەسەڵات تێیدا هەڵبژاردنێكی پاك و بێگەرد بە خول و كات دیاریكراوە.
2- یەكلابوونەوە لەسەر ئەو سیستمە سیاسییەی لە هەرێمدا پشتی پێ دەبەسترێت چ سیستمێكە، سیستمی پەرلەمانییە یا سەرۆكایەتی یان نیمچەسەرۆكایەتی، ئەوەش بۆ دەربازبوون لەو سەرلێشێواوییەی كە هەیە .
3- ڕێزگرتن و پابەندبوون بە گرێدانی پڕۆسەكانی هەڵبژاردن و ئەنجامەكانییەوە، لەوەشەوە ئەنجامدانی پڕۆسەی دەستاودەستكردنی دەسەڵات بە شێوەیەكی ئاشتییانە و دوور لە توندوتیژی و دەمارگیری ئەنجام بدرێت.
4- شەفافییەت لە حكومڕانیدا، حكومەت لە هەرێمدا بە دەست هەر لایەنێكی سیاسییەوە بێت دەبێ حوكم و بەڕێوەبردنێكی ڕوون و شەفاف ڕایی بكات، بەتایبەت لە بواری دارایی و ڕەگەزەكانیدا.
5- چەسپاندنی پره‌نسیپی یەكسانیكردن لە نێوان هاووڵاتییاندا لە بەرانبەر یاسا، بە جۆرێك یاسا سەروەر بێ و نەكرێتە كەرەستەیەك بۆ جیاكاری لە نێوان خەڵكی ئاسایی و خەڵكی خاوەن دەسەڵات و نفووز.
6- ڕەخساندنی هەلی یەكسان و گونجاو بۆ هاووڵاتییان بۆ بەشداریی سیاسی و بەشداری لە بەڕێوەبردندا بەڕەچاوكردنی پسپۆڕی و شارەزایی و لێهاتووییان، نەوەك لەسەر بنەمای غەنیمەتی هەڵبژاردن شایستە و ناشایستە بە شێوازێكی ناڕێك و نایاسایی ڕۆڵ و پێگەیان پێبدرێت لە چوارچێوەیەكی تەسكی حزبایەتی و دەستەگەرێتیدا.
7- لەسەروو هەمووشییەوە دانانی دەستوورێكی نووسراو بۆ ڕێكخستنی دەسەڵات لە هەرێمی كوردستاندا.
ئەوانە و چەندین خاڵی تر جێبەجێنەبوونیان بووه‌تە بەربەستی سەرەكیی درووستنەبوونی یەكڕیزیی نێو ماڵی كوردی، ئەو بارەش چیتر درووست نابێت بە درووشم و ختووكەدانی سۆزی نەتەوایەتی و ئایینی و مێژوویی… هتد بەڵكو تەنها حوكمڕانییەكی دەستووری باش و بەرپرسیار گرەنتی ئەو جۆرە یەكڕیزییە دەكات.
