15 ماددەی دەستووریی تایبەت بە كورد لەژێر مەترسیدایە
ئاژانس – سامان عومەر
ئاماژەكان بۆ ئەوەن هەمواركردنی دەستووری عێراق تەواو بە دڵی كورد نەبێت، لەدەستدانی دەسەڵات و سنوور و چارەنووسی چەندین مافی لەو دەستوورەدا وا دەكات ئەم جارە كورد بگەڕێتەوە وێستگەی یەكەمی خەباتی لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقدا.
لە دوای نووسینەوەی دەستووری عێراق لە ساڵی 2005، چەند جارێك پرسی هەمواری دەستووری عێراق وروژێنراوە، بەڵام ئەمە یەكەمین جارە ئەم هەنگاوە لە پەرلەمانی عێراق بەو شێوەیە كاری لەسەر بكرێت كە لیژنەیەكی بۆ پێك هێنراوە تا لە ماوەی سێ مانگدا كارەكانی تەواو بكات.
14 ساڵ بەر لە ئێستا كورد لە پێگەیەكی بەهێزدا بووە و توانیویەتی ماددەكانی دەستوور كە پەیوەندییان بە كوردەوە هەیە بەو شێوەیەی كە بۆ كورد پێی باش بووە دابڕێژرێت، بەڵام پێدەچێت نەمانی پێگەی پێشتری كورد لە بەغدا بە هۆی دەرەنجامی ڕیفراندۆمەوە هەمواری دەستوور بە زیان بۆ كورد بشكێتەوە، بەو پێیەی ئەوسەری كێشەكەی لێ دیار نییە كە چۆن دەكەوێتەوە.
هەرچەندە پرسەكە ئاڵۆزە و بە ئاسانی ناتواندرێت مافی پێكهاتە و كەمینەكان تیایدا پشتگوێ بخرێت، بەڵام ماددە دەستوورییەكان كە پەیوەندییان بە كوردەوە هەیە جێگەی ڕەخنەی شەقامی عێراقە بە تایبەت، كە ئێستا ئەو پرسە بووەتە یەكێك لە گوشار و داواكاریی خۆپیشاندەران.
زیاتر لە 15 ماددەی دەستوور كە ڕاستەوخۆ پەیوەندیدارن بە كوردەوە مەترسیی هەمواریان لەسەرە، ئەوە جگە لە چەند بڕگەیەكی تری ناو ماددەكانی دەستوور.
تەها حەمەدئەمین، ئەندامی پەرلەمانی عێراق لە فراكسیۆنی یەكێتیی بە ״ئاژانس״ی وت: ״هەمواری دەستوور و پێشێلكردنی مافی كورد تیایدا ئاسان نییە، بە تایبەت دەستبردن بۆ بۆ ماددەی 140 و سنوورداركردنی دەسەڵاتەكانی هەرێم، چونكە هەمواری دەستوور تەنها شەقامی شیعی داوای كردووە و لە بەرامبەردا دوو پێكهاتەی سەرەكیی عێراق كە كورد و سوننەن داوای ئەو هەموارەیان نەكردووە.״
هەمواری دەستوور كە بە پێی ماددەی 142ی دەستووری عێراق دەكرێت، لە بڕگەی چوارەمی ماددەكەدا هاتووە ڕاپرسییەكە لەسەر ماددە هەمواركراوەكان بە سەركەوتوو دادەندرێت ئەگەر زۆرینەی بەشداربووەكانی ڕاپرسییەكە ڕەزامەندییان لەسەر نیشان دا، بە مەرجێك دوو لەسەر سێی پارێزگاكان یان زیاتر ڕەتی نەكەنەوە.
كاوە محەمەد، ئەندامی فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق بە ״ئاژنس״ی وت: ״دەبێت كورد خۆی ئامادە بكات بۆ هەمواری دەستوور، چەند ماددەیەك كە پەیوەندیی بە دەسەڵات و شەخسییەتی مەعنەوی و سیاسیی هەرێمەوە هەیە نابێت ڕێگە بەو گۆڕانكارییانە بدرێت، لەبەر ئەوەی بەشێك لە هەموارەكە لێدان دەبێت لە لامەركەزییەت و پێگەی هەرێم، بەڵام خۆشبەختانە كوردیش فلتەری هەیە كە لە ڕێگەی ڕەتكردنەوەی دوو لەسەر سێی سێ پارێزگا دەتوانێت هەموارەكە ڕەت بكاتەوە.״
لیژنەی هەمواری دەستوور كە لە لایەن پەرلەمانی عێراقەوە پێك هێنراوە، ژمارەیان 18 ئەندامە و لەو ڕێژەیە 6 ئەندامیان كوردن، ئەمەش وەك یەكێك لە مەترسییەكان سەیر دەكرێت كە كۆمەڵێك ماددە و بڕگەی دەستووری كە لە سودی كوردن پاراستنیان لەو لیژنەیەدا ئەستەم بێت.
دانا دارا، شارەزای دەستووری بە ״ئاژانس״ی وت: ״یەكێك لە مەترسییەكانی هەمواری دەستوور هەمواركردنەوەی ماددەی 140ی دەستووری عێراقە، كە بە خاڵی بەهێزی هەرێم دادەندرێت و دەبێت ڕێگە لە هەمواری ئەو ماددەیە بگیرێت، پێگەی كورد لە دەستووری ئێستادا باشترین پێگەی دەستوورییە، بۆیە وا دەبیندرێت لە كاتی هەمواركردنەكەدا هەرگیز جارێكی تر ئەو پێگەیە بە كورد نەدرێتەوە.״
دیارترین ئەو ماددە دەستووریانەی كە مافەكانی كورد و پێگەی هەرێمی كوردستانی تیادا پارێزراوە بریتین لە ماددەی 65، كە مافی كوردی لە پێكهێنانی ئەنجوومەنی فیدڕاڵیدا پاراستووە، لەگەڵ ئەوەی تا ئێستا ئەو ئەنجوومەنە درووست نەبووە.
لە ماددەی 106 باس لە تەرخانكردنی داهاتە فیدڕاڵییەكان بەسەر هەرێم و ناوەند و پارێزگاكان دەكات و لە ماددەی 111 و 112دا ستراتیژییەتی سامانی نەوت و غازی وەك كارێكی هاوبەشی ناوەند و هەرێم جێگیر كردووە، لە ماددەی 113 و 114 باس لە دەسەڵات و تایبەتمەندییە دەستوورییە هاوبەشەكان لە نێوان ناوەند و هەرێم دەكات، ماددەی 115 باس لە ئەرك و دەسەڵاتی ناوەند و هەرێم دەكات.
لە ماددەی 117 دانی ناوە بە پێگەی یاسایی هەرێم و سەرجەم دەسەڵاتەكانی هەرێمی كوردستان وەك پێكهاتەیەكی سەرەكیی دەوڵەتی فیدڕاڵ، دوور نییە لەم ماددەیەدا هەرێم ئەو بڕە لامەركەزییەتەی هەیەتی لێی سنووردار بكرێت.
لە ماددەی 118 جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكانی هەرێم و ناوەند باس كراوە.
ماددەی 120 مافی بە هەرێم داوە دەستووری هەبێت، بە مەرجێك لەگەڵ دەستوور و یاساكانی عێراق ناكۆك نەبێت، بەڵام لە ئێستادا هەرێم دەستوورێكی تایبەت بە خۆی نییە ئەمەش بە مەترسییەكی جددی دەبیندرێت كە لە دەستووری هەمواركراودا بە پێی خواستی عێراق هێزی دەستووری هەرێم دیاری بكرێت.
لە ماددەی 121 باس لە دەسەڵاتی هەرێمەكان دەكات، كە مافی پیادەكردنی دەسەڵاتی یاسادانان و ڕاپەڕاندن و دادوەرییان هەیە، خاڵی سێی ئەو ماددەیەش باس لە تەرخانكردنی پشكی گونجاو لە داهاتی حكومەتی فیدڕاڵ بۆ هەرێمەكان دەكرێت، ئەوە جگە لەوەی لە بڕگەی پێنجی ئەو یاسایەدا مافی هێزی پێشمەرگەی سەلماندووە، لە ماددەی 126 ڕێگە بە كەمكردنەوەی دەسەڵاتە دەستوورییەكانی هەرێم نادات، و لە ماددەی 141یشدا دانی ناوە بە سەرجەم یاسا دەركراوەكانی هەرێم.
