ڕیچارد هاس
وەرگێڕانی: ئیبراهیم ئه‌حمه‌د حسێن
ناكرێت كەوتنی حەلەب بۆ ژێر دەستی هێزە لایەنگرەكانی سەرۆكی سوریا ״بەشار ئەسەد״ بە كۆتایی سەرەتا یان سەرەتای كۆتایی جەنگی ناوخۆی سوریا هەژمار بكەین، كە ماوەی پێنج ساڵ و نیوە بەردەوامە و تا ڕادەیەك بە جەنگێكی بە وەكالەت و هەرێمی و جیهانی دادەنرێت. شەڕی گەورەی ئاییندەش لە پارێزگای ئیدلب بەرپا دەكرێت، بەڵام تاكە پرسیار لێرەدا ئەوەیە: كەی بەرپا دەكرێت؟ كە تەنانەت پاش ئەوەش لە چەند بەشێكی جیاوازی ئەو وڵاتە كەرتوپەرتبووەدا جەنگ هەر بەردەوام دەبێت.
سەرەڕای ئەوەش، كاتی ئەوە هاتووە هەڵەسەنگاندن بۆ ئەو وانانە بكەین كە فێری بووین و لێیان ورد بینەوە، چونكە گەر وانەیەك لەم جەنگەوە فێر بووبین، ئەوا چەند بابەتێكی كەم هەن لە مێژوودا ناكرێت پشتگوێیان بخەین، ئەوەشی لە سوریا ڕوو دەدات دەرئەنجامی هەڵبژاردەی حكوومەت و گرووپ و تاكەكانە تا پێی هەڵسن یاخود نا، لە واقیعیشدا سەلمێنرا كە هەنگاونەنان لە سوریا وەك هەنگاونانی ڕاستەقینە وەهایە.
ئەوەش كاتێك ڕوون بووەوە كە ئەمه‌ریكا هەڕەشەكانی خۆی سەبارەت سزادانی حكوومەتەكەی ئەسەد لە بەرامبەر بەكارهێنانی چەكی كیمیایی جێبەجێ نەكرد. كە نەك تەنیا بووە دەرفەتێكی لەدەستچوو بۆ هێوركردنەوەی ململانێكە، بەڵكو ئیدی بواری جەختكردنەوە لەو پرەنسیپەش نەما كە هەر حكوومەتێك چەكی كۆمەڵكوژ بەكار بهێنێت باجەكەی دەدات، بەو پێیەی جێبەجێكردنی سزا پێش هەموو شتێك بابەتێكی بچینەییە بۆ ڕێگریكردن لە بەكارهێنانی ئەو چەكە لە ئاییندەدا.
سوودوەرگرتن لە وانەی زیاتر پێویستی بە گەڕانەوە بۆ ساڵی 2011 هەیە، ئەوكاتەی ناڕازییە میانڕەوە نەیارەكانی حكوومەت ڕووبەڕووی هێزی وێرانكەر بوونەوە، بە جۆرێك كە باراك ئۆباما و سەرۆكی وڵاتەكانی دیكە ناچار بوون داوای لاچوونی ئەسەد بكەن. بەڵام لەو كاتەدا هیچ ڕێوشوێنێك بۆ جێبەجێكردنی گوتارێكی بەهێز نەگیرایە بەر، كە دەركەوتنی ئەو كەلێنە بەرفراوانەش لە نێوان ئامراز و دەرئەنجامەكاندا هەمیشە دەبێتە مایەی شكستخواردنی هەر سیاسەتێك.
بەتایبەت كاتێك ئامانجەكە گۆڕینی ڕژێمێك بێت و ڕژێمەكەش وەك ئەوەی ئێستا كەمینەیەك لە دانیشتووانی لێكترازاوی وڵات پێك بهێنێت. كە سەرەنجام ئەو بارودۆخە بە پێی پرەنسیپی ״براوە هەموو شت بۆ خۆی پاوان دەكات و دۆڕاویش هەموو شتێك لە دەست دەدات״ دەبێتە هۆی دروستبوونی ململانێ. جێگای سەرسووڕمانیش نییە ئەوانەی كە زۆریان لە دەست داوە شەڕەكە زۆر بە توندی بەرپا بكەن.
زۆرجار زانایانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان لە بارەی سوودەكانی هێزی سەربازیی سنووردارەوە دەنووسن، بەڵام سوریا دەری خست كە هێزی سەربازی دەتوانێت یەكلاكەرەوە بێت، بەتایبەت كاتێك كە بەبێ گوێدانە ئەو خەڵكە مەدەنییەی كە دەكوژرێن یاخود ئاوارە دەبن، زۆر لەو هێزە بەكار بهێنرێت. لە ڕاستییشدا حكوومەتەكانی ڕوسیا و ئێران و ئەسەد دەریانخست كە بەكارهێنانی بەرفراوان و زۆرجار هەڕەمەكیی هێزی سەربازی كارێكی ئەستەم نییە.
یەكێك لە قوربانییەكانی ململانێكانی سوریا دەستەواژەی ״كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی״یە، بەو پێیەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هیچ پێشنیارێكی بەرهەمدار یان كارێكی بۆ كۆتاییهێنان بەو جەنگە نەكرد، كە سەرباری پێنجسەد هەزار كوژراو و دە ملیۆن ئاوارە، بیروباوەڕی بەرزی ״بەرپرسیارێتیی پارێزگاریلێكردن״یش كەوتە بەر مەترسی.
ئەو بیروباوەڕەی لە ساڵی 2005 بە كۆی دەنگ لە وەڵامی كۆمەڵكوژییەكەی ״ڕواندا״دا لە لایەن ڕێكخراوی گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە پەسەند كرا و پشتی بەو تیۆرییە بەستبوو كە حكوومەتەكان پابەندن بە پاراستنی هاووڵاتییەكانیان لە ئازاردانی جەستەیی، كاتێكیش نەتوانن یاخود ئارەزووی پابەندبوون نەكەن بە ״بەرپرسیارێتیی پارێزگاریلێكردن״ەوە، ئەوا حكوومەتەكانی دیكە پابەندن بە دەستوەردان بۆ پارێزگاریكردن لەوانەی دووچاری ئازاردان بوونەتەوە.
سەباری ئەوەشی حكوومەتی سوریا شكستی هێنا لەوەی پابەندی ئەو بەرپرسیارێتییە بێت، بەڵام دەستوەردانی نێودەوڵەتییش لە پێناو پاراستنی گیانی بێتاوانەكان یاخود لاوازكردنی دەسەڵاتی حكوومەت نەبوو، بەڵكو لە بری ئەوە دەستوەردانەكە وەها داڕێژرا كە زامنی سەركەوتنی حكوومەت بكات، لە واقیعیشدا ئامانجی خۆی پێكا.
لەگەڵ ئەوەشدا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە بەدەنگەوەچوونی قەیرانی گەورەی پەنابەرانی جەنگدا بە شێوەیەكی باشتر كاریان كرد. ئارەزوونەكردنی زۆر دەوڵەتیش بۆ كردنەوەی سنوورەكانیان بەڕووی ئەو ژمارە زۆرەی پەنابەراندا، دەری خست كە باشترین سیاسەت بۆ پەنابەران ئەو سیاسەتەیە كە ڕێگا نەدات پیاوان و ژنان و منداڵانی بێتاوان ببنە پەنابەر.
هەرچەند دواجار هەوڵە دیپلۆماسییەكان بۆ ڕزگاركردنی حەلەب و دانیشتووانەكەی شكستیان هێنا و نەیانتوانی سنوورێك بۆ جەنگ دابنێن، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ڕەنگە دیپلۆماتكارە بەهرەمەندەكان بتوانن ئەو كارە بكەن، چونكە دیپلۆماسییەت ڕەنگدانەوەی ڕاستییەكانە نەوەك درووستكەریان، جگە لەوەی هەوڵە دیپلۆماسییەكان ناتوانن سنوورێك بۆ شەڕ دابنێن یاخود ئامانجێكی سیاسیی دیاریكراو بپێكن گەر هاوسەنگیی سەربازیی ڕێگایان بۆ خۆش نەكات.
سەرەنجام لە ئاییندەدا حكوومەتەكەی ئەسەد بەشێكی گەورەی سوریای لەژێر دەستدا دەبێت، بەڵام نەك هەموو وڵات، هەروەها بەردەوام گرووپە سوننی مەزهەبە تیرۆریست و یاخیبووە میانڕەوەكان و هێزە ڕێپێدراوەكانی وەك حزبوڵڵا و سوپای توركیا و هێزە كوردییەكانی سوریا و ئەوانی دیكە كێبڕكێ لەسەر كۆنتڕۆڵكردنی چەند ناوچەیەكی دیاریكراو دەكەن، هەرچی دەوڵەتە بیانییەكانی وەك ئەمه‌ریكاشە، وا باشترە لە ئاییندەیەكی نزیكدا بەو واقیعە قایل بن و وزەی خۆیان لە بەدیهێنانی ناوچە ئازادكراوەكانی ژێر دەستی دەوڵەتی ئیسلامی و پاراستنی دانیشتووانی مەدەنی و پەرەپێدانی پەیوەندییە سیاسی و سەربازییەكان لەگەڵ گرووپە سوننی مەزهەبە ناتیررۆریستەكان چڕ بكەنەوە و لە پێناو خۆبەدوورگرتن لە ململانێی دیكەی وەك كارەساتەكەی حەلەب، پشتیوانیی ئاگربەست بكەن.
هاوكات پێویستە ئامانجی ڕادەستكردنی دەسەڵات بۆ حكوومەتێكی جیاواز و گشتگیرتر بەدی بهێنرێت، بەڵام ئەوە پێشنیارێكی درێژخایەنە، بۆیە دەبێت پەند لەو پێنج ساڵ و نیوەی ڕابردوو وەربگیرێت، واتا گەر ئەوانەی بە ئیرادە و ئامرازی سنووردار دەستیان لە سوریا وەردا، ویستی ئەوەیان هەبێت كارێكی باش بكەن، ئەوا دەبێت ئامانجی دیاریكراو دابڕێژن.
سه‌رچاوه:
project-syndicate
