گفتوگۆ: شۆڕش ئەنوەر
میوان: ئیسماعیل نووری
لەم گفتوگۆیەدا ئیسماعیل نووری شارەزا لە فیكری ئیسلامی دەڵێت كە گوتاری ئێستای موسڵمانان دەیەوێ بە دیدی كۆن و بە میكانیزمی بەسەرچوو ئاڕاستەی ڕەوڕەوەی ژیان بكات، بە جۆرێك دوورە لە بەراورد و لێكدانەوە و هەڵسەنگاندن و لێكۆڵینەوەوه، هەروەها پێشی وایە كە موسڵمانان بەرهەمی كۆششی زانایان (إجتهاد العلما‌ء) هەروەك ئایینی خوایی دەخەنە ڕوو، خۆرئاوا بە كافر و وێرانە هەژمار دەكەین و لە هەموو پیداویستییەكان (إحتیاجات)ی ژیاندا موحتاجی ئەوانین، ناوبراو ئاماژەش بەوە دەكات كە لەو گوتارەدا قورئان وەك پەیامی ڕێنمایی و بنەماكانی دادپەروەری و داڕێژەری شارستانییەت فەرامۆش كراوە، گوتاری موسڵمانان هەڵگری ئاڕاستە و خواستی دەسەڵاتدارانی سەدەكانی ڕابردووە كە پڕێتی لە ڕقوكینە و دوژمنایەتی.
ئاژانس: ئایا بەو گوتارەی كە ئێستا لەناو دنیای موسڵماناندا هەیە دەكرێت ڕووبەڕووی ڕووداوە تازەكانی دونیا ببنەوە؟
ئیسماعیل نووری: بەداخەوە گوتاری موسڵمانان بە شێوەیەكی گشتی لە مێژوودایە و لە مێژوو دەژی و دەیەوێ بە دیدی كۆن و بە میكانیزمی بەسەرچوو ئاڕاستەی ڕەوڕەوەی ژیان بكات. هەروەك نموونە بونیادی ئابووری و بازرگانیی ئەو سەردەمە بە تەواوەتی گۆڕاوە، كەچی گوتاری موسڵمانان لە جوزئییاتی فەتواكانی دەیەها سەدە پێش ئێستا دەگەڕێ بۆ چارەسەر. هەروەك نموونە بە حیكایەت و گێڕاوەكان دەیەوێ خودای گەورە بناسێنێ بە خەڵك كە زۆربەی ئەوانە لە ئەندێشە و ئەفسانە نزیكە!
ئاژانس: دەگوترێت گوتاری موسڵمانان گوتارێكی پەرشوبڵاو و دابەشبووی مەزهەبییانەیە كە بەرلەوەی كێشە بێت بۆ دەرەوەی خۆی كێشەیە بۆ ناوەخۆی خۆیان و بەشێكی گەورەی هۆكاری ئەو كێشە مەزهەبی و تائیفییانەی كە لە جیهانی ئیسلامیدا هەیە بە هۆی گوتاری ئایینییانەی موسڵمان خۆیانەوەیە؟
ئیسماعیل نووری: گوتاری موسڵمانان هەڵقوڵاوی نێو توڕاسە و توڕاسیش بە شێوەكی بەرفراوان مەزهەبگەرایە و دیدوبۆچوونی چەندەها گرووپ و ڕەوتە. دیارە خوێندنەوەی توڕاس پێویستە و ناشێ دەستبەردار بین، بەڵام دەبێ تەوژمی پێداچوونەوە و ڕەخنە و هەڵوەشاندنەوە لە خۆیدا بگرێ كە بەداخەوە زۆربەی موسڵمانان دژی ئەوەن، هەربۆیە هەركەس گرووپ و ڕەوتی خۆی بە ئایینی هەق دەزانێ و دەناسێنێ و بەرامبەرەكەش بە لادەر و وێڵ و زندیق و سەرلێشێواو دەزانێ.
ئاژانس: گرفتەكانی گوتاری ئایینییانەی ناو دنیای موسڵمانان چین؟
ئیسماعیل نووری: هەوڵ دەدەم ئەوە بە خاڵانە وەڵام بدەمەوە:
- گوتاری موسڵمانان داڕێژراوە لەسەر دیدی (گرووپ، ڕەوت) بە شێوەكی تەقلیدی و بگرە تەقدیسی.
- گوتاری موسڵمانان هەڵقوڵاوی داستان و ڕووداوەكانی مێژووە.
- گوتاری موسڵمانان گوستوانەوە و گێڕانەوەیە (النقل و الریوایات) دوور لە بەراورد و لێكدانەوە و هەڵسەنگاندن و لێكۆڵینەوە.
- گوتاری موسڵمانان هەڵگری ئیشكالییه‌تی فیكری و عیلمیی ڕابردووە.
- گوتاری موسڵمانان بەرهەمی (إجتهاد العلما‌ء)یه‌هەروەك ئایینی خوایی دەخاتە ڕوو؛ واتا وەك دەقی قورئانی بڕاوە بڵاوی دەكاتەوە.
- گوتاری موسڵمانان هەڵگری (جنێودان، ناوزڕاندن، سووكایەتی، تەكفیر، تەفسیق…)ە.
- گوتاری موسڵمانان ڕەتكەرەوەی (تدبر، إجتهاد، تفكر، تجدید، نقد…)ە و بەرگریكاری (تەقلید، جمود، تعصب. تەقدیس…)ە.
ئاژانس: ئەو گرفتانەی كە لە گوتاری ئایینییانەی ناو دنیای موسڵماندا هەن چ گرفتێكیان درووست كردووە؟
ئیسماعیل نووری: هەوڵ دەدەم بە خاڵ وەڵام بدەمەوە:
- موسڵمانان دوور كەوتنەوە لە جەوهەری پەیامی خوایی.
- موسڵمانان تووشی ناكۆكی و دوژمنایەتی بوون بە ڕادەی جەنگ و كوشتن.
- ستەم و گەندەڵی و چەوساندنەوە و تاكڕەوی باڵی كێشاوە بەسەر جیهانی موسڵماناندا.
- خۆرئاوا بە كافر و وێرانە هەژمار دەكەین و لە هەموو پیداویستییەكان (إحتیاجات)ی ژیاندا موحتاجی ئەوانین.
- موسڵمانان لە جیاتی پێشەوایەتیی جیهان بكەن بوونەتە گاڵتەجاڕی دنیا.
ئاژانس: دەگوترێت گوتارە جیاوازجیاوازەكانی ناو دنیای موسڵمانان ئەوەندەی كار لەسەر مانەوە لەناو ڕابردوودا دەكەن ئەوەندە كاركردن نین بۆ پێشكەشكردنی شتێكی تازە بە دنیای سەردەم؟
ئیسماعیل نووری: بەداخەوە گوتاری ئێمە لاپەڕەكانی پێشینان هەڵدەداتەوە و دەخوێنێتەوە و بڵاو دەكاتەوە، هەربۆیە گوتارمان ڕەنگی مەعریفە و داستانەكانی سەدەكانی پێشووتری لە خۆیدا گرتووە و لەگەڵیدایە:
- (علم الكلام) بابەتە.
- (الفقه) بە هەموو ئەو (هەڵە، لار، ڕەش، نەزان…)یەی تێدایە بابەتە.
- ئیشكالییەتی گێڕاوەكان و حیكایەت بە (ڕاست، هەڵبسه‌تراو، سپی، ڕەش، هەق، ناهەق…) بابەتە.
- ئیشكالییەتی (الرأی، الاثر، التأویل، التفویض، السلف، الخلف، الشیعە السنە…) بابەتە.
- تەقدیسی خەڵك و سڕینەوەی خەڵك بابەتە.
- عدالەتی پێشەوا (عمر إبن الخطاب، عمر عبدالعزیز) بابەتە، بەڵام هێنانەدی عەدالەت بابەت نییە.
- (علم، حضارە)ی باووباپیرانی بابەتە، بەڵام دەستخستنی (علم) و بونیادنانی (حضارە) بابەت نییە.
ئاژانس: یەكێكی تر لەو ڕەخنانەی كە لەگوتاری ئایینیانەی موسڵمانان هەیە ئەوەیە كە گوتارێكی سادەوساكارەو هەروەها ناتوانێت تەجاوەز بكات لەبازنەی قسەكردن لەسەر عەقیدەو بابەتەكانی عیبادەت و دوورە لەقسەكردن لەسەر دونیا، ئەمە بۆ؟
ئیسماعیل نووری: گوتاری موسڵمانان وابەستەیە بە شێوازی عاتفیی و سۆزگەرایی و هەروەها كاردەكات لەسەر جوزئیاتی (فقه)و گێڕانەوەی ڕووداوی ڕووكەشی ئایینداری كەساتییەكان. دیارە لەو گوتارە قورئان وەك پەیامی ڕێنمایی و بنەماكانی دادپەروەری و داڕێژەری شارستانێەت فەرامۆش كراوە. پێغەمبەران (علیهم الصلاە و السلام) لەو گوتارە وەك كەسانی بەندەی هەژار و داماو دەركەوتوون، نەك وەك پەیامدار بە پەیامی خوایی كە دواجار بوونە مایەی دەركەوتن و بەرپابوونی ژیاری گەورە و جوان و سوودبەخش بۆ گرۆی ئادەمیزاد.
ئاژانس: دەگوترێت ئەو گوتارانەی ئێستای ناو دونیای موسڵمانان تەنانەت بۆنەتە گرفت بۆ خودی دینیش چونكە دینیان كردۆتە بارمتەی تەفسیرەكانی خۆیان؟
ئیسماعیل نووری: قورئان وەك دەقێكی زمان پێویستی بە خوێندنەوە و تێگەیشتن و لێكدانەوە و ڕاڤەیە لەلایان مرۆڤ، بەڵام دواجار ئەوە تەفسیری مرۆڤە بۆ پەیامی خوایی. هەموو تەفسیرێك دەشێ ڕاست بێت و دەشێ هەڵە بێت، بێگومان كەس مەعصوم نییە لە زانایان و بیریاران و ڕاڤەكاران، هەربۆیە دەبێ تەفسیر بخرێتە بازنەی لێكۆڵینەوە و ڕەخنە و تاوەكو هەڵوەشاندنەوەش. موسڵمانان بە شێوەیەكی گشتی تەفسیر وەك دەقێكی بڕاوە و كۆتایی وەردەگرن و ڕێگانادان كەس بە تەفسیر بڵێ هەڵە و نەپێكانی تێدایە.
تەفسیر ڕەنگدانەوەی فەرهەنگ و كەلتووری كۆمەڵگە و ڕاڤەكار و دۆخی ئەوكاتەی مەعریفەیە، هەربۆیە هەموو تەفسیرێك هەڵگری (نەپێكان، هەڵە، ڕەش، لاسەنگ، ئەفسانە…)یە.
پەیامی خودای گەورە لە تەفسیردا بەو شێوەی خوارەوە دەركەوتووە:
- ئایینی خێڵەكی و دەشتەكی هاتووە بۆ هێشتنەوەی ستەم و دواكەوتوویی و هەروەها چەسپاندنی ستەم و دواكەوتوویی بەسەر خەڵكدا.
- ئایینی سۆزبایی و مەوعیزەیی و درووشمگەرایی پەرستنی ڕووكەشی.
- ئایینی گەڕانەوە بۆ ڕێچكەی پێشینان و ڕابردوو.
ئاژانس: ئایا كاتی ئەوە نەهاتووە دان بەو ڕاستییەدا بنرێت كە گوتاری ئێستای موسڵمان بۆ ناوەخۆ و دەرەوەش گوتارێكە پڕە لە ڕق و بەخشینەوەی كینە؟
ئیسماعیل نووری: گوتاری موسڵمانان هەڵگری ئاڕاستە و خواستی دەسەڵاتدارانی سەدەكانی ڕابردووە كە پڕێتی لە ڕقوكینە و دوژمنایەتی بەرامبەر بە نەیارەكانی دەرەوە و ناوخۆی ئەوكاتە. دەسەڵاتداران بە درێژایی مێژوو هەوڵیان داوە ستەم و گەندەڵیی خۆیان بشارنەوە بەوەی گوایە نەیارەكان دەیانەوێ ئایینی خوایی لەناو بەرن و بفەوتێنن، هەربۆیە دەبێ ئەهلی ئایین بە توند و ئاشكرا خراپی و تێكدەری ئەوان دەربخەن. دیارە ئەوە گوتاری پڕ لە ڕقوكینە و دوژمنایەتی بەرهەم هێناوە و بەرهەم دەهێنێت، بێگومان ئەوەش تاوەكو سەردەمی ئێمە بەردەوامی هەیە.
ئاژانس: چی بكرێت بۆ نوێكردنەوە و ڕێكخستنەوەی گوتاری ئایینییانەی ناو دونیای موسڵمانان؟
ئیسماعیل نووری: هەوڵ دەدەم بە خاڵ وەڵامی ئەو پرسیارە بدەمەوە، بێگومان ئەوەش دوو بەشە:
یەكەم:
ئێمە دەبێ بزانین و قەناعەت بكەین لە چ دۆخێكداین.
1.هەموومان دەبێ قەناعەت بە خۆمان بێنین كە لە كێشەداین بە زاراوەی زانایان (المعظلە) و بە زاراوەی سەردەم لە قەیرانداین.
2.هەموومان دەبێ بزانین كە بێجگە لە قورئان هەموو توڕاسی ئێمە دەكەوێتە خانەی (الإجتهاد)، كەواتە هەڵگری (راست، هەڵە)یە و بگرە بە دڵنیاییەوە هەڵە و لاریی تێدایە.
3.هەموومان دەبێ بزانین و قەناعەت بە خۆمان بێنین گوتاری ئێمە مەعریفە و ئاڕاستەی سەدەكانی ڕابردووە و بەسەر چووە.
4.هەموومان دەبێ بزانین و قەناعەت بە خۆمان بێنین كە دەبێ پڕۆسەیه‌كی (تجدید) نوێگەریی ڕیشەیی و بەرفراوان ئەنجام بدرێت لە (علوم، فیكر)ی موسڵمانان.
5.هەموومان دەبێ بزانین بێجگە لە (التجدید) دەبێ بە (تدبر) لە قورئان هەندێ بڕگە و بنەما هەیە هەڵبوەشێندرێتەوە و دوورب خرێتەوە.
دووەم:
1.ئێمەی موسڵمان دەبێ قورئان وەك پەیامی ڕێنمایی وەربگرین و شوێنی بكەوین.
2.ئێمەی موسڵمان دەبێ قورئان وەك تاكەپێوەر و تەرازوو وەربگرین و كۆی فیكر و عیلم بخەینە ئەو تەرازووەوە.
3.ئێمەی موسڵمان دەبێ ئاڕاستەی (البلاغ المبین) و (الدعوە) و (الإنژار، التبشیر) بگرینە بەر و ئەنجامی بدەین.
4.ئێمەی موسڵمان دەبێ بەندەی خودا محه‌مه‌د (علیە الصلاە و السلام) هەروەك (النبی، الرسول) بە تاكە پێشەنگ و سەرمەشقی خۆمانی بزانین.
5.پێغەمبەری ئێمەی كاری بریتی بووە لە (تیلاوەتی ئایات، تەزكییە، تعلیم الكتاب و الحكمە) و هەروەها لەگەڵ (أهل الكتاب) گوتاری (قل یا أهل الكتاب تعالوا إلی كلمە سوا‌وبیننا و بینكم الا نعبد إلا الله…) بووە.
6.پێغەمبەری خودا (أسوە)ی ئێمەیە كە خودای دانا دەربارەی دەفەرموێ (و ما ارسلناك إلا ڕحمە للعالمین).
پێغەمبەران (دروودی خوایان لەسەر) كاریان ڕزگاركردنی مرۆڤ بووە لە تاریكایی (شرك، كفر، گغیان، هوی، جهل) و هەروەها كاریان ڕزگارکردنی مرۆڤ بووە لە (ستەم، چەوساندنەوە، كۆیلایەتی، ترس، هەژاری و دواكەوتوویی)
