وەرگێڕانی: شۆڕش ئەنوەر
دكتۆر عەدنان ئیبراهیم كە بە ڕەگەز فەڵەستینییە و لە نەمسا دادەنیشێت یەكێكە له موفەكیر و لە ناوە هەرە دیارەكانی ئێستای دونیای موسڵمانان، كە بە گوتارە زه‌مینهەژێنەكانی بەناوبانگە لە هەمبەر زۆرێك لەو پرسە دینییانەی كە قسە لەبارەوەكرانیان ئاسان نییە، دكتۆر عەدنان بەوە ناسراوە كە ئازایانە لە بارەی توراس و مێژوو كۆمەڵێك بیروباوەڕ و ڕیفۆرمی ئایینی و ئازادییەكان لەناو كۆمەڵگا موسڵمانەكان و نوێگەری و عەلمانییەت و توندوتیژی و ئیسلامی میانڕەو قسە دەكات كە لە دواجاردا هەم دۆستی زۆر و هەم دوژمنی زۆریشی لەناو دونیای ئێستای موسڵمانان بۆ درووست كردووە.
ئەمەی خوارەوە چاوپێكەوتنێكی دكتۆر عەدنان ئیبراهیمە لەگەڵ ڕۆژنامەی (تیلیكل)ی مەغریبی.
پرسیار: لە سایەی بوونی بزووتنەوە ئیسلامییە سیاسییەكان چۆن لە ڕۆڵی قوتابخانە ڕیفۆرمخواز و پرۆژە دینی و فكرییەكان دەڕوانن؟
دكتۆر عه‌دنان ئیبراهیم: بە بۆچوونی خۆم بزووتنەوە ئیسلامییەكان بەشێوەیەكی گەورە بەشداریان كردووە لە شكست پێهێنان و لەباربردنی كاری قوتابخانە ڕیفۆرمخوازەكان كە لە ڕابردوودا زۆر بوون، بەتایبەتیش قوتابخانەكەی محه‌مه‌د عەبدە، ئەو بزووتنەوە ئیسلامییانە خاوەن پرۆگرامێكی ڕیفۆرمی زانستی و توندوتۆڵ نین، بەڵگەش قسە و لێدوانی گەورە ڕابەرەكانی خۆیانە لە نموونەی قەرزاوی و ئه‌حمد العسال و جەمالەدین عەتییە كە پێیان وایە عەقڵی ئەو بزووتنەوە ئیسلامیانە لە جەستەیان زۆر بچووكترە، لەناو بزووتنەوە ئیسلامییەكاندا بەرۆیشتنی زەمەن عەقڵ بچوك دەبێتەوە و جەستەیان هەڵدەئاوسێ، لەبەرئەوە ئەو بزوتنەوە ئیسلامییانە هەر لەناو خۆیاندا ڕووبەڕووی لەدایكبوونی جموجۆڵی بەرهەڵستكارانە بوونەتەوە بەجۆرێك خەریكی وێرانكردنی زاتی ئەو بزووتنەوە ئیسلامیانەی دایكیشن.
لە لایەكی تر ئەو هاوپەیمانیەتی و تێكچرژانەی كە لە نێوان هەندێ لە بزووتنەوە ئیسلامیە سیاسییەكان و هەندێ دەوڵەت درووست بووە، بەتایبەتیش قوتابخانەی سەلەفیەتی زانستی لە كۆپیە سعودییەكەیدا كەلەلایەن دەوڵەتەوە بۆ چاكسازی لە فیكرو ڕەفتار دیاری كراون ئەنجامی زۆر خراپیان خستۆتەوە، كە جیهانی ئیسلامیان لە كێشەی زۆر گەورە گلاندووە لەگەڵ زلهێزەكان بەجۆرێك كە تێیدا ئیسلام و ئومەتی ئیسلامی بەزۆرترین خەسارەت لێی هاتوونەتە دەرەوە، مەبەستم لێی ڕێكخستنی قاعیدەو داعش و پاشكۆكانیەتی.
پرسیار: ئەی چی لەبارەی جیاوازی پرۆژە فكرییەكان و كاریگەرییان لەسەر كاروانی ڕیفۆرمدا؟
دكتۆر عه‌دنان ئیبراهیم: پرۆژە فكرییەكان گەلێك زۆرن، هەرچەندە هەندێكیان لە بەشداربوون بەشتێك نزیكترن تا ئەوەی پرۆژەی فكری بن، چونكە ناگەنە ئاستی ئەوەی كە پرۆژەیەكی تەواو بن و هۆشیار بن بە سنووری كار و ئامانجەكانیان.
پرسیار: ئایا هێشتا فكری وەهابی لە ئەمڕۆكەدا كاریگەریی هەیە لەسەر ئیسلام و موسڵمانان؟
دكتۆر عه‌دنان ئیبراهیم: بێگومان هێشتا كاریگەری هەیە چونكە فكر وەك كەسێك نییە كە لە شوێنێكەوە بیكەیتە دەرەوە، بەڵام بچووك دەبێتەوە و كەم كەمە بەرەو دواوە لە پاشەكشەدایە، لەوانەشە لە وەرزێك لە وەرزەكانی ساڵیشدا نەمێنێ، بەڵام وەهابیەت لەم دەیەیەی دواییدا گورزی زۆر تەندی بەركەوتووە، بەجۆرێك گەمارۆ دراوە كە مژدەی ئەوەمان پێ دەدەات كەهەروەك فكرە ئوسوڵییەكان بەگشتی ئەمیش بەئیزنی خوا لەناو دەچێت.
پرسیار: بۆچی پرۆژەكەی داعش لە حوكمكردندا سەردەكەوێت بەڵام پرۆژەی ئەوەی بەئیسلامی میانڕەو ناو دەبرێت شكست دەهێنێت؟
دكتۆر عه‌دنان ئیبراهیم: سەرەتا ڕێگام بدە لەگەڵت جیاواز بم، نیشانەكانی سەركەوتنی پرۆژەكەی داعش لەحوكم كردا چین؟ لەكوێدا وایان دەبینی كە پێكاویانە؟ لەنانەوەی كۆمەڵكوژییەكان؟ لەسەربڕینی دیل و سوتاندنیان بەزیندویەتی؟ یان لەتۆقاندنی خەڵكی مەدەنی داركاریكردنیان لەسەر بچووكترین سەرپێچیەك؟ یان لەزیندووكردنەوەی بازاڕی كۆیلە و فریودانی كوڕ تا باوكی خۆی بكوژێت و خزم خزم لەناوبەرێت و حەڵاڵكردنی تەقاندنەوەی مزگەوتەكان بەنوێژخوێنانییەوە، یان ڕاگواستنی مەسیحی و ئەو یەزیدیانەی كە سەدەها ساڵە دانیشتووی ناوچەكانیانن و بەكۆیلەكردنی ئافرەتەكانیان و فرۆشتنیان لەبازاڕی كۆیلەكاندا؟ یان لە وێرانكردنی توراسی ناوچەكە كەخۆیان لە یادەوری شارستانیەتدا دەبیننەوە و شاهیدحاڵی پێشكەوتن و بنیاتنانی شارستانیەتی مرۆڤایەتی بوون، داعش كە دوو لێكۆڵەرەوە نابینی جیاواز بن لەسەر ئەوەی كە شتێكی دروستكراو بوو، لەهەموو لایەكەوە گوماناوی بوو، پەنجەی بەهێزی موخابەراتی لەوەی پەیوەندی بەو ڕێكخستنەوە هەیە ئامادەیی هەیە، زۆر لایەنیش كە لەگەڵ یەكتر لەململانێ دابوون بەرژەوەندیان لە پشتێوانیكردنی داعشدا هەبووە، بەڵام لە كۆتاییدا كێ قازانجی كرد؟ كێ بەزۆرترین قازانج هاتە دەرەوە؟ ئەمە ئەمرۆ ڕوون و ئاشكرایە!
ئەگەر داعش لە شتێكدا سەركەوتوو بوبێت ئەوا لەوەدا سەركەوتوو بووە كە لەسەر ئاستی جیهانی كە پێشتر وێنەی نەبووە توانی وێنەی ئیسلام بشوێنێ، لەوەدا سەركەوتوو بوو كە نەوەیەك لە گەنجانی موسڵمان دوورخاتەوە لەدینەكەیان و بیانخاتە باوەشی گومان و ئیلحادو كافربوون بەدینەوە.
سەبارەت بەئیسلامی سیاسی میانڕەو و پرۆژەیان لە حوكمدا، جگە لە بڵقی گەورە هیچی تر نەبوون كە خەڵكانێك ماوەیەكی زۆر پێی خەڵەتابوون، كە لە دواجاردا بۆیان دەركەوت هیچ نییە.
پرسیار: پرسیارێك كە هێشتا دووبارە دەبێتەوە بریتییە لە پرسیاری ئەوەی كە هێشتا توندوتیژی دینی لە لێكدانەوەی دەقە دینییەكانەوە سەرچاوە دەگرێت، واتا لە قورئان و لە سوننەت و لە قسەی زانایان و لە مێژوه‌ی ئیسلامیدا، ڕێگای دەرچوون لەو ئیشكالییەتە چۆن دەبینی؟
دكتۆر عه‌دنان ئیبراهیم: وەڵامی ئەم پرسیارە لە چەند خاڵێكدایە:
یەكەم: لە زووەوە ئیمام عەلی كوڕی ئه‌بوتالیب دەركی بە كرۆكی بابەتەكە كردووە كاتێك دەڵێت: قورئان هەڵگری چەند ڕوویەكە، قورئان چەند دێڕێكی نووسراوە لەنێو پەڕەكاندا، قسە ناكات بەڵكو مرۆڤەكان قسەی پێ دەكەن.
لەبەر ئەوە دەق دینی بێت یان غەیری دینی، لەلێكدانەوەو ڕاڤەكردن پارێزراو نییە، ئەلێرەوە جەنگەكە جەنگی تێكستەكان نییە بەڵكو جەنگی خوێندنەوەی تێكستەكانە، كە لە دواجاری لێكۆڵینەوەكەدا جەنگەكە دەبێتە جەنگی دەسەڵاتی سیاسی یان زانستی وە یان نوخبە وەیاخود جەماوەری، لەبەر ئەوە لە هەموو كۆتاییەكدا تێكستێك دەبینی بە نمونە هیی دەسەڵاتە، كە مەرج نییە لەگەڵ دەسەڵاتی تێكستدا ڕێك بێتەوە، بەڵكو لە زۆربەی جارەكاندا دەسەڵاتی تێكستەكە دەبێتە پاشكۆ.
دووەم: دین بە تێكست و چەمكەكانییەوە بە شێوەیەكی هەڵاوساو لەناو كولتووری گشتیی ئێمەدا ئامادەیی هەیە، ئەمەش وای كردووە كە نزیكبوونەوە لە هەموو شتەكان بەدەقەوە گرێدراو بێت كە دەشێ بە نەزعەی دەقگەرایی ناوی بەرین، ئەم نەزعەیەش دەرگایەكی فراوانی كردووه‌تەوە بۆ هەركەسێك كە باش لێی دەزانێت یان لێی نازانێت، تا لە پرسی زۆر مەترسیداردا بەناوی دینەوە قسە بكات، ئەمەش لە سایەی فەوزای مەرجەعییەتەكاندا، بە هۆی غیابی مەرجه‌عییەتگەلێكی یەكگرتووی متمانەپێكراو لە جیهانی ئیسلامیدا، ئەگەر پێویستیش بێت كە مەرجه‌عیەتەكان خاوەنی متمانەیەكی ڕاستگۆیانەی مەعریفی بن بەجۆرێك كەمتمانەیەكی مەعریفەئاسا ببێتە پاڵنەری ڕاڤە و لێكدانەوەی دەقەكان و پڕۆسەی تەئویل بە كۆمەڵێك پرەنسیپ و ڕێسای مەنهەجی بێت، ئەوا بەداخەوە پاڵنەرەكانی تەئویلی دەق لەلای گروپە ئوسوڵییەكان لە سروشتێكی ئایدۆلۆجیەوە سەرچاوەی گرتووە و مەحكوم نییە بە پرۆسەیەك كەپێشتر ئاماژەمان پێی دا، بەمەش پرۆسەی تەئویلی دەقەكان ڕووبەرووی چەندەها ناتەواوی بۆتەوە.
سێهەم: پرۆسەی تەئویلی دەقەكان ڕێكوپێكتر و پارێزراوتر دەبوو لە دژی سەرەرۆیی و عەبەسیەت ئەگەر بهاتبایە ڕۆشنبیرییەكی قوڵ هەبوایە چاودێری و ناساندنی مەبەستەكانی گشتی بۆدین بكردبایە.
لە لایەكی تر لەئەنجامی كرانەوەی لەناكاو بەسەر جیهانی خۆرئاواشدا بەتایبەتیش لە قوڵایی سیستمە فكری و سیاسی و كۆمەڵایەتیەكەیدا، غیابێكی نیگەرانكەر بۆ گونجانی كلتوری لەناو جیهانی موسڵمانان هاتۆتە ئاراوە، لەبەرئەوە دەبینی كەئەوە كلتورە نزیك بەیەكەكانە لەگەڵ یەكتری لەشەڕدان و لەچەندین فەزادا لەیەكتر تێناگەن، وەكو لەزانكو لە سیستەم و لەشەقام و لەشانۆو لەمینبەرەكانی فكرو لەراگەیاندنە جۆراوجۆرەكانەوە، لەرۆژنامەو لەكتێبەكانەوە، دوجاریش لەتۆری جاڵجاڵۆكەیی ئینتەرنێت و لەتۆڕە كۆمەڵایەتییە بەناوبانگەكانەوە.
پرسیار: پێت وا نییە نەوەی ئێستا ئازایەتی زۆرتریان تێدایە بۆ ڕەخنەكردنی ئەوەی وەكو تێكستی دینی و گێڕانەوەی دینی هەیە، بەتایبەت گێڕانەوە خورافییەكان، وەكو ئەوەی كە عەقڵ پەرەی سەندبێت، ئایا ئەمەش وا دەكات كە تێكستەكان لە مەحەك و تاقیكردنەوەی پەرەسەندنی عەقڵدا بن؟
دكتۆر عه‌دنان ئیبراهیم: بە دڵنیاییەوە، ئەم ئازایەتی و ئەو پەرەسەندنەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەو هەموو مەعریفەیەی كە بڵاو دەكرێتەوە لە پێناو ئازادبوون لە هەموو كۆت و پێوەندێك، ئەو هەموو مەعریفەیەی كە لە هەموو جیهانەوە و لە هەموو كولتوورەكانەوە هەڵدەڕژێت، ئەمەش وای كردووە كە سەقفی مشتومڕەكان بەرز ببنەوە، سەقفی پێشبینییەكان لە بەرامبەر هەر پرسیار و هەر ئیشكالیەتێك بەرز ببنەوە، لە هەموو ئەمانەش زیاتر ئەمە بۆ زۆر كەس بۆتە ئیشكال، تەنانەت ئیشكال لەو شتانەشی كە لە ڕابردوودا وەكو بەڵگەنەویست وابوون.
ئێستا بیربۆچونەكان تەنها مەحكوم نین بە تەقالیدە فیكری و دینییەكانمانەوە، بەڵكو ئێستا لە چوارچێوەیەكی فراوانتردا مەحكومیشە بە مەرجەعیەتگەلێكی سنووربڕ لە هەموو جۆرێكی كلتوری و جوگرافی و ئیتنی و زمانەوانی كە ئەمەش شتێكە پێشتر وێنەی نەبووە، بەڵام ئەمە دەرفەتێكیشە بۆئەوەی دەقە دینییەكان تاقی بكرێنەوە كە تا چەندە ئامادەن بۆ جیهانگەرایی.
پرسیار: هێشتا هەندێ پرسی ئاڵۆز هەن كە سەردەمی تازە قەناعەت پێ ناكەن، وەكو میرات و فرەیی و حیجاب و ئازادی بەڕۆژووبوون لە رەمەزاندا.. ئایا پێویستیمان بە نوێكردنەوەیەكی هەمەلایەنەی سیستمی یاسادانانی فیقهی هەیە یان پێویستیمان بەجوڵانەوەیەكی هۆشیاركردنەوە و بیركردنەوەی ئیسلامی هەیە؟ یان پێویستیمان به ڕێگاچارەی تر هەیە؟
دكتۆر عه‌دنان ئیبراهیم: جووڵانەوە و ڕاپەرین بۆ هۆشیاركردنەوە پێچەوانە نییە لەگەڵ پرۆسەی نوێكردنەوەی سیستەمی فیقهی، بەڵكو دەستپێكردنی ئەم نوێكردنەوەیە بەڵگەی هەبوونی جموجۆڵی هۆشیاریە، بە ڕێسای ئصوڵی فیقه هەموو حوكمێك حوكمەكەی دەگۆرێت كاتێك هۆیەكەی دەگۆڕێت، ئەم یاسایەش یاسایەكی زۆر گرنگی عەقڵانییە و خاوەن توانایەكی گەورەی تەفسیركردن و گۆڕانكارییە، بوارە بنەڕەتییەكەشی بۆ كاركردن ئەحكامی مامەڵەكانە، واش نابینم كە هیچ ڕێگریەك هەبێت بۆ ئەوەی لە سەرجەم بوارەكان بەكاربهێنرێت مەگەر چەقبەستن و ترس و تۆقین نەبێت لە نوێبوونەوە.
هەروەها ئەمە ڕێگریش نییە لەوەی كە پرۆگرامی تێگەیشتن لە دەقی دینی جگە لەوەی پێویستی بە كاراكردنە، هەروەها پێویستی بە نوێكردنەوە و بە ڕۆشنكردنەوەش هەیە، دەشكرێ هەر شتێكی نوێ بەو پێوەرانە تاقی بكرێنەوە كە خاوەن زانست و فكر لە بارەیانەوە ئیجتهاد دەكات، بە جۆرێك گونجاو بێت لەگەڵ مەبەستەكانی شەریعەت و ڕۆحی گشتیی دیندا.
