تا چەند ئێران سوودمەند دەبێت؟
كۆلین كلارك و ئاریان تەباتەبایی
وه‌رگێڕانی: كارزان عومەر
یەكێك لە دواهەمین بڕیارەكانی ساڵی 2018ی دۆناڵد ترەمپ تایبەت بە سیاسەتی دەرەوەی وڵاتەكەی كە هاوكات یەكێك بوو لەو بڕیارانەی زۆرترین مشتومڕی لێ كەوتەوە، بڕیاری كشانەوەی 2000 سەربازی ئەمه‌ریكی بوو لە سوریا. فەرمانەكە بۆ خۆی هەڵگەڕانەوەیەكی سەیری سیاسەتی ئەمه‌ریكی بوو، هەروەك نیگەرانییەكی زۆری درووست كرد لەنێو كاربەدەستە باڵاكانی ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوەیی لە واشنتۆن چونكە كوردەكان– كە وەك هاوپەیمانێكی ئەمه‌ریكا خزمەتێكی زۆریان پێشكەش كردووە لە شەڕی دژی ڕێكخراوی تیرۆریستیی دەوڵەتی ئیسلامی- ڕووبەڕووی هەڕەشە و ناڕەحەتی دەبنەوە، لە كاتێكدا ڕژێمەكەی بەشار ئەسەد، ڕوسیا و توركیا دەستكەوتی گەورە بە دەست دێنن. بەڵام لە چەند ڕۆژی ڕابردوو، ڕاوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی ئەمه‌ریكا «جۆن بۆڵتن»، وەك بەدیار كەوت ڕەوتی ڕووداوەكانی بە ئاقارێكی دیكەدا برد، ئەو ڕایگەیاند كەوا سوپای ئەمه‌ریكا لە سوریا دەمێنێتەوە تا ئەوكاتەی داعش بەتەواوی لەناو دەچێت و هەروەها توركەكانیش دەبێت گەرەنتی هێرشنەكردنە سەر كوردەكان بدەن.
پێ دەچێت ئەو دەوڵەتەی لە هەموو لایەنەكانی دیكە سوودمەندتر بێت لە بڕیارە لە ناكاوەكانی ئەمه‌ریكا لە سوریا، ئێران بێت. سەركردەی ئەنجوومەنی باڵای شۆڕشی ئیسلامیی ئێران زۆرجار باس لە هەناردەكردنی شۆڕشەكەیان دەكاتەوە بۆ دەرەوەی سنوورەكانی وڵاتەكە. لەگەڵ ئەوەی بڵاوكردنەوەی ئایدیا شۆڕشگێڕییەكان چیدیكە یەكێك نین لە ئامانجە باڵاكانی ئێران، كۆمارە ئیسلامییەكە چەند دەیەیەكی تێپەڕاندووە لە درووستكردنی پەیوەندیی پتەو و بەهێز لەگەڵ گرووپە شیعە مەزهەبەكانی ئەو دەوڵەتانەی كە بۆ ئاسایشی نەتەوەیی ئێران زۆر گرنگ و هەستیارن. ئەو پەیوەندییانە تاران دەبەستنەوە بە شوێنكەوتووەكانی لە ئەفغانستان، عێراق، لوبنان، پاكستان، سوریا و یەمەن.
دەستپێكی ئەو پەیوەندییانەش درووستكردنی حزبوڵڵای لوبنانی بوو، ئێران سوودێكی یەكجار گەورەی بینییەوە لە هەڵگیرساندنی شەڕی بە وەكالەت و بەهێزكردنی جەنگاوەرەكانی سەربەخۆی لە ناوچەكەدا، لەناویاندا زۆرێك لە تیرۆریست و گرووپە میلیشیاییەكان. كاركردن لەگەڵ گرووپە نادەوڵەتییەكان ڕێگەی بۆ تاران خۆش كردووە تابتوانێت ڕووبەڕووی نەیارەكانی بوەستێتەوە، پەرەدان بە قووڵاییە ستراتیژییەكانی و هەروەها قەرەبووكردنەوەی هێزە سەربازییە تەقلیدییە لاوازەكەی لە ڕێگەی كۆكردنەوەی هێزەوە لە دەرەوەی سنوور و تواناكانی خۆیەوە. بە شێوەیەكی بەرچاو، ئەو گرووپانە یارمەتیی ئێرانیان داوە لە گەیشتن بەو ناوچەیەی پێی دەگوترێت «ناوچە ڕەساسییەكان» لە نێوانی ئاشتی و ململانێكاندا، لە دەوڵەتانێكی وەك عێراق و سوریا، چونكە ئەو جۆرە سیاسەتە خەرجی تێچوونەكانی جەنگیشی لەسەر كەم دەكاتەوە.
كاتێك جەنگی ناوخۆیی لە سوریا هەڵگیرسا ساڵی 2011، ئێران سوور بوو لە پشتیوانیكردنی هاوپەیمانە سوورییەكەی. بەڵام دابەشبوونەكانی نێوانی تاران و دیمەشق ڕێگری كرد لە بوونێكی ئاشكرا و فراوانتری ئێرانییەكان لە سوریا. زۆرێك لە ئێرانییەكان ڕووداوەكان بەشێوەیەك دەبینین كە وڵاتەكەیان پشتیوانی لە ڕژێمێكی دیكاتۆری خوێنڕێژ دەكات كە دەستی سوورە بە تاوان دژی مرۆڤایەتی و بەكارهێنانی چەكی كیمیاوی دژی هاووڵاتییان، ئەمەش زیانی بە ناوبانگی وڵاتەكەیان گەیاندووە. ڕژێمەكەی ئەسەد لە لای خۆیەوە، هەمیشە بە دوای ئەوەوە بووە كە سیستەمی بەرگریی وڵاتەكەی بە شێوەیەكی وا نیشان بدات كە زۆر بەهێزە. بێگومان ئەم سیاسەتەی ئەسەدیش لە پێناو شاردنەوەی لاوازیی سیستەمی بەرگریی سوریایە، هەتا وا دەرنەكەوێت كە ڕژێمەكەی لە لایەن هێزە دەرەكییەكانەوە ڕزگاری بووە لە ڕووخان. لە بری تەداخولكردنی بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ، تاران هێزە شیعیە نا ئێرانیەكانی ڕێك خستووە بۆ شەڕكردن لە بری ڕژێمەكەی بەشار ئەسەد. بۆ ئەنجامدانی ئەو مەبەستەش، ئێران بە شێوەیەكی بەهێز دانیشتووانە شیعەكانی لوبنان، عێراق، ئەفغانستان و پاكستانی كردووە بە چەكدار. لە كاتێكدا زۆر لەمێژە ئێران توانیویەتی هێزە درووستكراوەكانی لە عێراق و لوبنان گەورە بكات، بەڵام لە ناساندنی هاوشێوەی ئەم هێزانە لە باشووری ئاسیا دیاردەیەكی نوێ بووە. ئەو گرووپە چەكدارە بیانیانە بە شێوەیەكی كاریگەر لە چوارچێوەی تۆڕێكی فراوانتر كۆ كراونەتەوە، بەڵام كار و مەبەستی تایبەتی خۆیان هەیە: فاتیمییەكان پێك دێن لە ئەفغانییەكان و فیرقەی زەینەبییەكانی پاكستان. تا ئەمڕۆكە، ڕژێمی كۆماری ئیسلامیی ئێرانی ڕاهێنانی بە چەندین هەزاری لەو هێزانە كردووە، پێداویستییەكانی بۆ دابین كردوون و لە سوریا بڵاوەی پێ كردوون.
لە كاتێكدا ئەگەر وجوودی تۆڕێكی چەكداری بیانی شیعی سەربە ئێران كەمتر شایەنی گرنگیپێدان بێت، ئەوا ئەگەری كشانەوەی سوپای ئەمه‌ریكا لە سوریا جێگەی سەرنج و نیگەرانییە. بەبێ بوونی ئەمه‌ریكا بۆ ڕووبەڕووبونەوەی ئێران لە سوریا، تۆڕەكە گەشە دەكات و دەبووژێتەوە، سوود لەو بۆشایی هێزە دەبینێت بە فراوانكردنی كاریگەرییەكانی تاران لە تەواوی ناوچەكەدا، ئامانجێكی لەمێژینەی ئێران بووە كە بە هۆی بڵاوەپێكردنی سوپای ئەمه‌ریكاوە ڕووبەڕووی ئاستەنگ بووەتەوە لە عێراق لە ساڵی 2003 تاوەكو 2011. كەمبوونەوەیەكی بەرچاوی سوپای ئەمه‌ریكی- واشنتۆن بەنیازە كە چەند سەد سەربازێك لە هێزی چالاكییە تایبەتییەكان لە دەوڵەتەكە بهێڵێتەوە- كە بەئەگەری زۆرەوە پشتیوانیی ئیسرائیل دەبێت بۆ ئەنجامدانی هەر چالاكییەك لە سوریا، تا ئەو كاتەی كە ئۆرشەلیم چیتر پێویستی بە هێزی سوپای ئەمه‌ریكا نابێت بۆ بەرپەرچدانەوەی هەوڵە فراوانخوازییەكانی ئێران. لەبەرامبەردا، ئێران لەوەیە پەنابەرێتە بەر بەكارهێنانی ئەو چەكدارانەی كە ساڵانێكە بەخێویان دەكات وەكو هێزی شەڕكەر بەكاریان بهێنێت.
تۆڕەكە لە پشتی سوریاوە:
بۆ بەچەكداركردنی گرووپەكان بەرەو سوریا، ئێران بەتەنها پشت نابەستێت بە ڕۆڵی دین، بە گوێرەی هەندێك ڕاپۆرت تاران بەڵێنی داوە بە چەكدارەكان و خێزانەكانیان بە بەخشینی ئیقامەی ئێرانی، پێدانی پارە، چاودێریی تەندرووستی و پەروەردە و خوێندن. ئێستا، لە كاتێكدا شەڕ لە سوریا بەرەو كەمبوونەوە دەچێت، تاران دەیەوێت سەركەوتنەكانی لەسەر هەندێ شانۆی دیكە دووبارە بكاتەوە. ئەو دەتوانێت تێچوونەكانی كەم بكاتەوە لە ڕێگەی بەكارهێنانی ئەو چەكدارانەی ئامادەی كردوون، ڕاهێنانی پێكردون و كەلوپەلی بۆ دابین كردوون، كە كاریگەرییەكانیان لەمەیدانی جەنگەكاندا بە شێوەیەكی بەرچاو دەركەوتووە لە سوریا. بڕێكی زۆر كەم لە زانیاریی ڕاست و درووست هەیە لەبارەی ئەو پارەیەی كە ئێران سەرفی دەكات لە پشتیوانیكردنی گرووپە میلشیاكان. بەڵام لە كاتێكدا دەوڵەتەكە دەیەوێت بەسەر كاریگەریەكانی سزا ئابوورییەكاندا زاڵبێت، پشتیوانیكردنی ئێران بۆ گرووپە شیعیە چەكدارە بیانییەكان زۆرترین تێچووی هەیە – تەنانەت بەكارهێنانی بەرزترین تێچووی خەمڵێندراو- بۆ شوێنكەوتنی بەرژەوەندییە هەرێمایەتییەكانی. هەروەك توێژەری ئێرانی «ئەفشون ئۆستۆڤار» ئەڵێت: ئێران كەمتر خەرج دەكات- هەروەها لەوانەیە زۆر كەمتر- بۆ كەرتی بەرگری بەراورد بە هێزە ڕكابەرەكانی دەوڵەتەكە لە ناوچەكەدا، تەنانەت بەلەخۆگرتنی پاڵپشتییەكانی تاران بۆ دۆستەكانی لە سوریا، عێراق، لوبنان و یەمەن.
«ئێران ئاواتەخوازە وەك هێزێكی سەقامگیركەر ڕۆڵی هەبێت تەنانەت ئەگەر ئەمه‌ریكا هێزەكانی بۆ نیوە كەم بكاتەوە»
لەگەڵ كشانەوەی هێزەكانی ئەمه‌ریكا لە سوریا، هەروەها لە غیابی هەر جۆرە سیاسەتێكی ئەمه‌ریكی ڕوون و دیار بۆ بەرپەرچدانەوەی چالاكییەكان لە ناوچەكەدا كە نوقم بووە لە ململانێ، ئێران دەتوانێت بەردەوام بێت لە چاندن و گەشەپێدانی میلیشیا شیعەكان و هەروەها سەرلەنوێ ئاڕاستەكردنیان لە تەواوی ناوچەكەدا. هەندێك لە گرووپی فاتمییەكان ئاڕاستەی ئەفغانستان كراون پێشتر، لەوێ، لەگەڵ ڕوسیا، ئێران هاوكاری و پشتیوانی لە تاڵیبان دەكات بۆ ڕێگریكردن لە گەشەی هەر جۆرە ڕێكخراوێكی تیرۆریستی سەر بە دەوڵەتی ئیسلامی. ئەم كردەوانە وادەكات ئەفغانییەكان وا تێبگەن كە ئێران دەیەوێت وەك هێزێكی سەقامگیركەر ڕۆڵ ببینێت تەنانەت گەر ئەمه‌ریكاش هێزەكانی لە ناوچەكەدا بۆ نیوە كەم بكاتەوە. هەروەها ئەڤغانستان یەكێكە لەو چوار شانۆیەی كە ئێران تیایدا ڕۆڵ دەگێرێت: عێراق، سوریا، یەمەن و ئەوانی دیكە. بڕیاری سەرۆك ترەمپ بۆ كشانەوە لە سوریا بەبێ گومان لە پێناو هەڵاتن یاخود ڕاكردنە لە دۆخە ئاڵۆزەكەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەو توانایە بە واشنتۆن دەبەخشێت كە تەركیز بخاتە سەر ململانێی لەگەڵ هێزە گەورەكانی وەك چین و ڕوسیا، لەوانەیە لەگەڵ ئێرانیشدا. هەرچەندە، سپاردنی ئەرکی ڕووبەڕوونەوەی داعش بە دەوڵەتی تورك و بەشێوەیەكی بنەڕەتییش جێهێشتنی سوریا بۆ ڕژێمەكەی بەشار ئەسەد و پاڵپشیكەرەكانی لە ڕوسیا و ئێران، كۆشكی سپی لەوەیە بەشێوەیەك كە ویستی خۆی نەبێت ئەو ئاماژەیە بنێرێت كە نایەوێت كێبڕكێ بكات لە ناوچە جیۆسیاسییە هەستیارەكاندا. پەیامێكی لەم شێوەیە لەوانەیە هانی دەوڵەتە بەهێزە هەرێمیەكانی وەك ئێران بدات– بۆ فراوانتركردنی بوونی خۆی. پێدەچێت تاران هەنگاو بنێت بەئاراستەی فراوانخوازی زیاتر ئەویش بە بەردەوامبوون لەسەر درووستكردنی تۆڕی چەكدارە شیعە بیانییەكان و جوڵاندنیان بەگوێرەی بەرژەوەندیەكانی تاران لە سەرتاسەری ناوچەكەدا. ئەگەر سەركردەكانی ئێران ئەمە وەك ستراتیژیەتێكی گرنگ ببینن كە سوودەكانی زۆر زیاترە لە تێچوونەكانی، لەوانەیە هەڕەشەی تۆڕەكە لە ئاستێكی هەرێمییەوە بگوازرێتەوە بۆ سەر ئاستێكی جیهانی، دواجار كێشەی دوورمەودا بۆ ئەمه‌ریكا و هاوپەیمانەكانی درووست بكات.
