موعتەسەم ساڵەیی
توندڕەویی ئایینی و نەتەوەپەرستیی شۆڤینی و پەیوەستبوونی ئایدیۆلۆجی و هزروبیری خێڵەكی، چوارگۆشەیەكی كارەساتبارن كە گەورەترین كۆسپ و تەگەرە پێكدەهێنن لەبەردەم پێشكەوتنی شارستانی و گەشەسەندنی ئابووری و زانیاری و سیاسی و كۆمەڵایەتی و مرۆیی. ئەم چوار ئافاتە تۆقێنەرە بەزۆری لەنێو كۆمەڵگا دواكەوتووەكاندا بەتوندی ڕەگ دادەكوتن و تەشەنە دەسەنن. سەرجەمیان گیانی ئازادی و سەرفرازی سڕ دەكەن و هەوڵی لەگۆڕنانی بیری دیموكراسی دەدەن. ڕادەی هۆشیاری و ئاستی ڕۆشنبیری لەوڵاتە ڕۆژئاواییەكاندا گەشەیان بەخۆیانەوە بینی، دانیشتووانەكانیان توانییان سنوورە داخراوەكان و بەربەستەكانی بەردەم شارستانی ببەزێنن. لەم ڕووەوە فەیلەسوف و زانا و نووسەر و بیرمەند و ڕۆشنبیرەكانیان دەورێكی باڵاو كاریگەریان گێڕا. لەئاكامدا بەری خەباتیان هاتە بەرهەم و پێشكەوتن و خۆشگوزەرانییان هێنایە كایەوە. ئەمەیش وەهای كرد بەهای مرۆڤ پارێزراو بێت و ئاشتەوایی كۆمەڵایەتی بەڕادەیەكی بەرفراوان بەرقەرار بێت. لەم ڕۆژگارەی ئێستادا لەزۆرێك لەناوچەكانی ڕۆژهەڵاتدا بەپێچەوانەی وڵاتانی ڕۆژئاواوە بیری خێڵەكی و توندڕەویی ئایینی و مەزهەبی هێشتا برەوی هەیە. ئەمەیش وەهای كردووە سیستەمی سەراپاگیریی شمولی و دەسەڵاتی تاك ڕەویی تۆتالیتاریزم، هەژموونی خۆی بەسەر بەشێكی زۆر لەوڵاتانی ڕۆژهەڵاتدا بسەپێنێت. وڵاتانی ئەوروپایی و ڕۆژئاوایی لەمێژووی كۆن و نوێیاندا بێ بەش نەبوون لەسیاسەت و دەسەڵاتی دیكتاتۆریی سەراپاگیری، بەدرێژایی مەودایەكی زەمەنی چەند ڕژێمێكی سەراپاگیریی ستەمكار وەكو نازیزم و فاشیزم و ماركسیزمی ئەرسەدۆكسی سەریان هەڵدا، بەڵام لەئاكامی هەوڵ و كۆشش و خەباتی ئەو میللەتانە توانرا هەرەس بەو سیستەمە داخراوانە بهێنرێت و گیانی ئازادی و دیموكراسی بەرقەرار بكرێت. پرۆسەی دیموكراسی لەڕووی مێژووییەوە پەیوەستە بەهەڵوەشانەوەی سیستەمی خێڵەكی و دەرەبەگایەتی و داڕمانی دەسەڵاتی سەرۆك خێڵ و عەشرەت(١). كۆمەڵگای كشت و كاڵی و بەكارهێنانی ئامرازی دەستی داب و نەریتی خێڵەكی بەرهەم دەهێنێت. لەوڵاتە ڕۆژئاواییەكاندا لەقۆناخێكی زووەوە شۆڕشی پیشەسازی سەری هەڵدا، ئەم شۆڕشەیش سیستەمی سەرمایەداریی هێنایە كایەوە و چینێكی نوێش پەیدابوو كەپێی دەووترێت چینی بۆرجوازی. لەگەڵ پەیدابوونی چینی بۆرجوازی و فراوانبوونی شارەكاندا هزروبیری دیموكراسی بڵاوبووەوە، چەمكی پڕ بەهای دیموكراسی توانیی خۆی بەسەر وڵاتانی ڕۆژئاوادا بسەپێنێت. لەسایەی سیستەمی سەرمایەداری و دەسەڵاتی دیموكراسیدا، بەها مرۆییەكان فراهام بوون و خۆشگوزەرانیش دابین بوون. بۆ نموونە لەوڵاتێكی وەكو عێراقدا گەرچی سیستەمی دەرەبەگایەتی نەماوە یاخود كز و لاواز بووە، بەڵام بیروبۆچوونی خێڵەكی و داب و دەستوری دەرەبەگایەتی بەڕادەیەكی زۆر هێشتا هەژموونی خۆی سەپاندووە بەسەر كۆمەڵگای ئەم وڵاتەدا. بۆنموونە سەركردە حزبییەكان لەم ڕۆژگارەدا دەوری دەرەبەگ دەگێڕن و خەڵكانێكیش هەن كە بەڕادەیەكی زۆر قایلن بەو دیاردەیە. لەهەمووی جەرگ بڕتر كەسانێك هەن كە خۆیان بەڕۆژنامە نووس و ڕۆشنبیر لەقەڵەم دەدەن، كەچی دەبینیت دەبن بەكۆیلەی ئەو دەرەبەگە نوێیانە. سەردەمانی زوو خەلیفە و حاكم و سەرۆك خێڵەكان شاعیریان هەبوو كەبەسەریاندا هەڵیاندەدا، بەڵام لەم ڕۆژگارەماندا سەرۆك حزبەكان لەوڵاتی عێراقدا لەبری شاعیر ڕۆژنامەی سێبەریان هەیە، چەند قەڵەم بەدەستێكی نیمچە خوێنەواری ویژدان مردوو قۆڵی لێ هەڵدەماڵن و كەم و كوڕییەكانیان بۆ پەردە پۆش دەكەن. سەرۆك حزبەكانی ئەم وڵاتە كە بەزۆری لەشاری بەغدا نیشتەجێن، لەدیوەخانەكانیاندا دادەنیشن و ڕیزێك كەسانی بەناو سیاسەتمەدار بەتەنیشتیانەوە دەست لەسەر سنگ بەمات و مەلوولییەوە ئۆقەرە دەگرن. هەموو بەبێ دەنگی ڕوویان لەدەمی جەنابی سەرۆك حزبە كە سەروەت و سامان و پلەو پایەی زیاتریان پێ ببەخشێت. لەسەردەمی بەعسدا یەكێك لەوەزیرە كوردەكان لەكۆڕو كۆبوونەوەكاندا بەڕیزی سەدامەوە دادەنیشت. وەها ڕوویدا خێزانێكی كورد لەو سەردەمەدا كێشەیەكیان هەبوو، هانایان بردەبەر ئەو وەزیرە كوردە و پێشنیازیان كرد لەدووتوێی نامەیەكدا كێشەكەیان تۆمار بكەن، بەڵكو پاشترجەنابی وەزیر ڕادەستی سەدامی بكات. ئەویش بەسەرسوڕمانەوە لێیان هاتە وەڵام و پێیانی وت: من كەبەڕیزی سەدامەوە دادەنیشم خواخوامە سەدام ڕووی بەولادا وەربچەرخێنێت تاوەكو بتوانم پڕ بەسییەكان هەناسەیەكی قوڵ هەڵكێشكم.. جا من داخۆ چۆن بوێرم نامەیەك ڕادەستی سەدام بكەم!؟
تاوەكو ڕۆژی ئەمڕۆمان ئەو باودۆخەی سەردەمی سەدام لەم وڵاتەدا هێشتا هەر لەئارادایەو گۆڕانكارییەكی ئەوتۆی بەسەردا نەهاتووە. لەدیوەخانی سەرۆك حزبەكاندا كەسانی پسپۆر و تاكی ڕۆشنبیری ڕاستەقینە جێیان نابێتەوە، بەڵكو كەسانی ملكەچ و ماستاوچی و مەرایی كار جێ و ڕێیان قایم و جێگیرە. هەردەم دیكتاتۆر و تاكڕەوەكان دوژمن و ڕكابەری چینی ڕۆشنبیرن. بەرژەوەندیی ستەمكار لەبێ ئاگایی و ناهۆشیاریی دەوروبەرەكەیدا خۆی دەبینێتەوە. (گۆبلز)ی وەزیری ڕاگەیاندنی (هیتلەر) دەیوت: هەرچەند وشەی ڕۆشنبیر بكەوێتە بەرگوێم ئەوا یەكسەر دەست بۆ دەمانچەكەم دەبەم..
لەپێناوی جێگیركردنی تەواوی كورسیی دەسەڵات و چەسپاندنی توانای حوكومڕانی، هەموو تاكڕەوێك پێویستیی بەدروستكردنی دوو نەیارو ناحەزی ناوخۆیی و دەرەكی هەیە، ئەوەیش لەپێناوی شاردنەوەی كەم و كوڕییەكان و خۆ دزینەوە لەبەرپرسیارێتیی قەیرانەكان و نەهێشتنی ڕق و توڕەیی و ناڕەزایی جەماوەری. شتێكی ئاساییە گەر هۆكاری هەموو كێشە و تەنگەژەكان بخرێتە ئەستۆی چەند لایەنێكی ئەدیو سنوور و ئەمدیو سنوور. وەها ڕادەگەیەنرێت كە سەرچاوەی هەموو تەنگەژەو كێشەكانی وڵات دەگەڕێتەوە بۆ دوژمنانی گەل و لایەنی بەرهەڵستكار و حزبە ئۆپزسیۆنەكانی نێو وڵات. لەكاتێكدا بەڕادەیەكی زۆر هەق بێژی و ڕاستییەكان لەلای هێزی ئۆپزسیۆن دەبێت. بگرە لەڕاستیدا دەسەڵات خۆی بەرپرسیاری سەرەكیی سەرهەڵدانی قەیران و كەم و كوڕییەكانە نەك ئۆپزسیۆن. دروستكردنی دوژمنی دەرەكی یەكێكە لەپێویستییە سەرەكییەكانی دەسەڵاتی سەراپاگیریی شمولی. ئەمەیش وەها دەكات بڵندگۆی ڕاگەیاندنەكانیان بەدرێژایی شەووڕۆژ وەها بدەنە بەرگوێی جەماوەر، گوایە حیكمەت و دانایی سەركردە تاكە زامنی بەرقەراربوونی ئاشتەوایی و پاراستنی گەل و هۆزە. لەپێناوی گەمژاندنی خەڵكیدا هەندێك وڵات بەكۆمەڵێك پروبیانووەوە دەستەواژەی ئیمپریالی و سەهیۆنی دەخەنەكار، بەو مانایەی گوایە ئەو زلهێزانە مایەی میحنەتی وڵات و سەرچاوەی هەموو نەهامەتییەكانن. شێوازی حوكومڕانیی دەسەڵاتە سەراپاگیرییەكانی ڕۆژهەڵات بەزۆری ویراسی و بنەماڵەییە. ئەوەتا ئیلهام عەلییف پاش مردنی باوكی لەوڵاتی ئازەربایجان دەسەڵاتی گرتە دەست، ماوەیەك لەمەوبەر بۆ دەورەی چوارەمی سەركردایەتیی وڵات سەرلەنوێ خۆی هەڵبژاردەوە.
سەدامی دیكتاتۆر بە سەركێشی و هەڵەشەیی ناسراو بوو، بەو ڕادەیەی لەشەڕێكی ماڵ وێرانكەرەوە بۆشەڕێكی ناڕەوای تر هەنگاوی دەنا. پاش دۆڕاندنی هەر شەڕ و جەنگێكیش بەپاڵەوانی ئاشتی و سەركەوتن خۆی ناودێر دەكرد. هەموو شەڕ و شوڕ و سەركێشییەكی دیكتاتۆر لەپێناوی پاراستنی كورسیی دەسەڵات و سەرقاڵ كردنی جەماوەردایە. مەبەست و ئامانجی سەرەكی لەهەڵەشەیی سەركردەكان بریتییە لەنێوبردنی دەنگی ناڕەزایی خەڵكی، بۆئەوەی میللەت نەتوانن یەك دەنگی بەدەست بهێنن و خۆیان ڕێكبخەن و بچن بەگژی دەسەڵاتدا.
هیتلەر و مۆسۆلینی شانازییان بەجەنگەوە دەكرد. بەعسییەكانیش لەمیانی سروودە بەناو نیشتمانیەكانیانەوە شكۆمەندییان بەجەنگ و خوێن ڕشتن دەبەخشی. مێژوو دەگێڕێتەوە كە (كاترینی دووەم) ی شاژنە ئەمبراتۆری ڕوسیا، هەستی بەوە كردبوو كەمیللەت بێزاری و دڵتەنگی لەدەسەڵاتەكەی دایگرتبوون، بۆ دەرباز بوون لەو تەنگەژە و ناڕەزاییەی گەلەكەی هاتبووە قسەو وتبووی (وەها چاكە گەر بەجەنگێكی بچوكیش بێت میللەت سەرقاڵ بكەین)(٢). لەپێناوی بەربەست دروستكردن بەرامبەر بەمەترسیی سەرهەڵدانی ناڕەزایی و شۆڕشی خەڵكی، هەردەم خەلیفە و حاكم و سوڵتانەكان شەڕ و شوڕ و جەنگیان بەرپاكردووە و خەڵكییان كردووە بەسووتەمەنی. مێژوو نووسی ئیسلامی (ألطبری) باسی ئەوە دەكات كە لەسەردەمی خەلیفەی سێیەمدا عوسمانی كوڕی عەفان ئاژاوە و كێشمان كێش ڕۆژ لە دوای ڕۆژ هەر لەهەڵكشاندا بوو. یاوەرێكی خەلیفە بەناوی عەبدوڵای كوڕی عامر پێشنیازی ئەوە بۆ خەلیفە دەكات كە بەشێوەی سەردەمی ئیمامی عومەر، خەڵكی بەفتوحاتەوە خەریك بكات تاوەكو ملكەچی بنوێنن و نەپەرژێنە سەر بشێونی و ئاژاوە نانەوە (فقال له عبدالله بن عامر: يا أمير المؤمنين! أن تأمرهم بجهاد يشغلهم عنك، وأن تجهرهم فى المغازي حتى يذلوا لك فلا يكون همة أحدهم إلا نفسه)(٣).
لەسایەی دەسەڵاتی تاكڕەوی و هەژموونی سەراپاگیریدا گەر لەبری باران زێڕ و زیو ببارێت هەردەم میللەت برسی و نەدارایە. دیكتاتۆر باش دەزانێت خەڵكی لەناخەوە لێی بەقینن، ئەویش لەلای خۆیەوە وەكو كاردانەوەیەك تۆڵەیان لێ دەسێنێتەوە و دەیانچەوسێنێتەوە. تاكڕەو لەپێناوی دەستەمۆ كردن و زەلیل كردنی میللەتدا بێ وچان برسێتی و قات و قڕی بڵاودەكاتەوە. بۆ نموونە وڵاتێكی سەراپاگیریی شمولیی وەكو كۆریای باكور بەتەنیا (كیم جۆنگئۆن)ی دیكتاتۆر قەڵەو و گۆشتنە، ئیتر ئەودوای میللەت هەموو جەستەیان بریتییە لەپێستێكی تەنك بەسەر ئێسك و پروسكی ڕەق و تەقەوە. لەوڵاتانی سەراپاگیریدا نزیكەی لەسەدا نەوەدی سەروەت و سامانی وڵات لەلایەن خزم و كەسانی نزیكی دیكتاتۆرەوە قۆرخ دەكرێت، بەتەنیا نزیكەی لەسەدا دەی داهات و خێر و بێری وڵات بەسەر خەڵكی ڕەش و ڕووتی وڵاتدا دابەش دەكرێت. تاكڕەو وەها ڕادەگەیەنێت گوایە خۆی تاكە خاوەنی وڵاتەو تێكڕای میللەتیش قەرزارباری خەبات و ماندوێتیی ئەون، بۆیە وەها پێویست دەكات تێكڕای میللەت چاویان لەدەستی كەرەمی ئەوبێت. خەلیفەی ئەمەوی مەعاوییەی كوڕی ئەبو سوفیان وەهای بۆدەچوو كەخاك و زەوی موڵكی خوایە، خەلیفە خۆیشی جێنشینی خوایە. هەر پاشماوەیەكیش كە بۆ خەڵكیی بەجێبهێڵێت ئەوا بەفەزڵی خۆیەوەیەتی (الارض لله.. وأنا خليفة الله، فما أخذته فهو لي، وما تركته للناس فبالفضل مني)(٤).
پەراوێزەكان:
(١) د. محمد عابد الجابري، الديمقراطية وحقوق الإنسان. مركز دراسات الوحدة العربية، بيروت، ٢٠٠٤. ص. ٤٩.
(٢) شامل عبد القادر، الطاغية والطغيان. دار ميزوبوتاميا، بغداد، ٢٠١٢. ص. ١٥.
(٣) أبو جعفر الطبري، تأريخ الأمم والملوك. دار ابن حزم، بيروت، ٢٠١٤. ص : ١٢٧٣.
(٤) محمد سعيد العشماوي، الإسلام والسياسة. مؤسسة الانتشار العربي، بيروت، ٢٠٠٤. ص. ٥٥.
