فەرهاد حەسەن
بوونی هێزەكانی ئه‌مه‌ریکا لە عێراق فاكتەری پارێزبەندییە بۆ هەردوو پێكهاتەی كورد و سوننە، درووستكردنی هەرێمی سوننەش زۆر جار بژاردەی ئەمه‌ریكییەكان بووە زیاتر لەوەی خواستی پێكهاتەی سوننە خۆی بێت. دووبارە وروژاندنەوەی پرسی درووستكردنی هەرێمی سوننەكان هاوتەریبە لەگەڵ كۆتا سەردانی محەمەد حەلبووسی، سەرۆكی پەرلەمانی عێراق لە پێكهاتەی سوننە لە كۆتایی 2019 بۆ ئه‌مه‌ریکا و ڕووداوە سیاسییەكانی سەرەتای 2020 كە تیایدا واشنتۆن ڕاستەوخۆ ڕووبەڕووبوونەوەی سەربازیی دژی ئێران و گرووپە چەكدارەكانی شیعە مومارەسە دەكات.
زیادبوونی فشاری لایەنە شیعەكان لەسەر ئه‌مه‌ریکا بۆ دەركردنی هێزەكانی و گەڕانەوەی سەروەریی تەواو بۆ عێراق، واشنتۆنی ناچار كردووە دووبارە بژاردەی درووستكردنی هەرێمی سوننە بخاتەوە بەرباس، پڕۆژەیەكی لەو جۆرە قۆناغێكی نوێی دابەشبوونی عێراقە، بەڵام ئەمجارە لە ڕێگەی بەكارهێنانی كارتی عەرەبی سوننەوە دەبێت نەك كارتی كوردی. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا درووستبوونی هەرێمی سوننە لە ناوەڕاست و ڕۆژئاوای عێراق كاریگەریی زۆری لەسەر هەرێمی كوردستان دەبێت، خۆی لە چەند خاڵێكدا دەبینێتەوە:
لە سەرەتای جەنگی دژ بە داعش بەردەوام یەكێك لە مەترسییەكانی سەر هەرێمی كوردستان و ناوچە جێناكۆكەكان مەترسیی گرووپ و چەكدارە شیعەكان بووە، بە دیاریكراوی دوای شكستی ڕیفراندۆم و هێرشكردنە سەر كەركوك و ناوچە دابڕاوەكان. بە درووستكردنی هەرێمی سوننە ناوچەیەكی جیاكەرەوە لە نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی ناوەندی، كە شیعەكان تیایدا باڵادەستن كاریگەریی دەبێت لەسەر پەلهاویشتنی گرووپەكانی نزیك لە ئێران بۆ سنوورەكانی هەرێمی كوردستان و ناوچە جێناكۆكەكان. ڕەنگە بەشێك بپرسن خۆ بوونی گرووپی چەكداری سوننی (هێزەكانی سەحوە كە قەرارە دووبارە درووست بكرێنەوە) لە دەرەوەی كۆنتڕۆڵی حكومەتی عێراق لە هەرێمی سوننە هەمان مەترسی لەسەر كورد درووست دەكەن. بەڵام پێویستە ئاماژە بەوە بكرێت كە ئەو هێزە چەكدارە سوننەی لە ئاییندەدا بۆ هەرێمی سوننە درووست دەكرێت لە ژێر جڵەوگیریی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئه‌مه‌ریکا دەبێت، ئەمەش وا دەكات مەترسیی ئەمنی لەسەر هەرێمی كوردستان و ناوچە جێناكۆكەكان نەبێت.
لاوازكردنی شووناسی عەرەبی– تایفی (شیعە)ی عێراق: درووستكردنی هەرێمی سوننە بریتییە لە دابەشكردنی عێراق یان قووڵكردنەوەی فیدڕاڵیزم لەسەر بنەمای هێڵە مەزهەبی و تایفییەكان نەك لەسەر بنەمای كارگێڕی و جوگرافی، بۆیە ئەو هەرێمە سوننەی چاوەڕوان دەكرێت درووست بێت هەرێمێكی سوننیی خاوەن شووناسی مەزهەبییە و لاوازكردنی شووناسی عەرەبیی- تایفی – شیعی عێراق تیایدا ئامانجە. ئەمەش لە بەرژەوەندیی هەرێمی كوردستان دەبێت، ململانێی شووناسەكان بە نەتیجە خزمەتی زیاتر بە دابەشبوونی عێراق دەكات، كە ڕەنگە بە سەپاندنی ئەمری واقیع كورد بگەیەنێت بە خەونی سەربەخۆیی.
-ئەو هەرێمەی درووست دەبێت، هەرێمێكی سیكۆلاری پرۆ دیموكراسی نابێت. بە واتایەكی تر هیچ گەرەنتییەك نییە هەرێمی سوننە نەبێتە كیانێكی تایفیی بنیادنراو لەسەر سیستمی سیۆكراسی، هاوكات ئەو هەرێمە هێشتا بارگاوی دەبێت بە ئایدیۆلۆجیای ناسیۆنالیستیی عەرەبی. بۆیە هەرێمێكی تایفیی سوننی ئیسلامی بارگاوی بە ئایدیۆلۆجیای ناسیۆنالیستی مەترسی لەسەر دەوروبەری درووست دەكات، چونكە گەڕانەوەی دەسەڵاتی سوننە بۆ تەواوی حكومڕانی ئامانجی هەرەباڵایە و تەواوی ئامرازەكانیش بۆ ئەو مەبەستە ڕەوا دەبن.
-یەكێك لە لێكەوتەكانی تری درووستكردنی هەرێمی سوننە بۆ هەرێمی كوردستان پەیوەندیی بە سنووری جوگرافییەوە هەیە، لەبەر ئەوەی زۆرێك لە ناوچەكانی هەرێمی سوننە دەكەوێتە پارێزگاكانی ناوەڕاست و باكووری عێراق هاوشێوەی موسڵ و دیالە و سەڵاحەین كە هاوسنوورە و بەشێك لە ناوچە جێناكۆكەكان لەو چوارچێوەیەدا دەبن، وا دەكات هەرێمی كوردستان ڕووبەڕووی كێشە و گرفتی جددی ببێتەوە لە مامەڵەكردن لەگەڵ ئاییندەی ئەو ناوچانە.
-هەرێمی سوننە پشتیوانییەكی زۆری ناوچەی و نێودەوڵەتی دەبێت. ئەو هەرێمە دەبێتە ناوچەی دابڕینی هەژموونی ئێران و شیعە بۆ سوریا و لوبنان. بۆیە وڵاتانی ناوچەكە بە تایبەت ئێران فشاری زیاتر دەخاتە سەر هەرێمی كوردستان و ئەو كۆسپ و لەمپەرانەی لە هەمبەر سیاسەتەكانی درووست دەبێت هەوڵی قەرەبووكردنەوەی دەدات لە ناوچەكانی تری عێراق بە تایبەت باشوور و هەرێمی كوردستان.
سەرەڕای ئەو كاریگەرییانەی سەرەوە، هێشتا درووستبوونی هەرێمی سوننە دەرفەتی گەڕانەوەی زۆربەی ئاوارە سوننەكان بۆ ناوچەكانی خۆیان و ڕەخساندنی دەرفەتی ئاڵوگۆڕی بازرگانی و پشت بە یەكتر بەستنی لە نێوان هەرێمی كوردستان و هەرێمی سوننە درووست بێت، بە جۆرێك نەوت و گاز و سەرچاوە سروشتییەكان بنێردرێتە ئەو ناوچانە (بە هۆی كەمیی سەرچاوە سروشتییەكان تیایدا) لە بەرامبەردا شمەك و كاڵای بازرگانی هاوردەی كوردستان بكرێت بەو پێیەی كە هەرێمی سوننە لە پارێزگای ئەنبارەوە كرانەوەی سنووریی هەیە بە ڕووی سێ وڵاتی عەرەبیدا، كە لە دەرەنجامدا كاریگەریی ئەرێنی بۆ چارەسەری كێشەكانی ناوچە جێناكۆكەكان دەبێت.
