د.عەلی قەرەداغی*
تایبەت بۆ ئاژانس دەینووسێت
بەشی یەكەم
ئەگەر سەیری بارودۆخی جیهانی ئێستا بكەین بە گشتی و بە تایبەتییش وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی، دەبینین زۆربەیان لە بارودۆخێكی ئابوری و سیاسی و كۆمەڵایەتیی ناهەمواردا دەژین كە ئەمەش هۆكاری سەرەكی دەگەڕێـتەوە بۆ نەبوونی پرۆسەی چاكسازیی هەمەلایەنە بە تایبەتییش لە بواری سیاسیدا. سوفیانی سەوری دەڵێت دوو جۆر لە ئوممەت ئەگەر چاك بوون ئەوا هەموو گەل چاك دەبێت، بەڵام ئەگەر خراپ بوون هەموو گەل خراپ دەبێت، ئەوانیش دەسەڵاتداران و زانایانن، لێرەدا مانای دەسەڵات بە شێوەیەكی گشتی هاتووە، واتە هەر كەسێك كە بەرپرسیار بێت لە بەڕێوەبردنی كارێكدا، جا ئەو كەسە هەر ناوێكی هەبێت (پاشا- سەرۆك– وەزیر– بەڕێوەبەر- یان بەرپرسی خێزانێك) هەندێك لە زانایان دەڵێن بۆچوونێكی گشتیە هەركەسێك دەگرێتەوە كە گیانێكی زیندووی لەبەردەستدا بێت، تەنانەت ئەگەر ئاژەڵیش بێت.
ئیسلام گرنگییەكی زۆر دەدات بەحوكمی ڕەشید (چاك)، چیرۆكە قورئانیەكان زۆر بەروونی ئەوەمان پێ دەڵێن كە نیشانەكانی دەسەڵاتی چاك چین و پێویستە بەچ جۆرێك بێت لەرووی دادپەروەری و چاكسازی و بەدەستهێنانی خۆشبەختی لە دنیا و دواڕۆژدا، هەروەها ئەوەشمان بۆ ڕوون دەكاتەوە كە نیشانەكانی دەسەڵاتی گەندەڵ چین و شوێنكارە خراپەكانی لەسەر ژیانی هاوڵاتیان بەجێ دەهێڵێت، ئێمە بۆ ڕاستی و دروستی ئەو بۆچونانە دەبێت بگەڕێینەوە بۆ ژیاننامەی پێغەمبەری خوا و ئەویش بكەینە پێشەنگ، ماوەی 13 ساڵ لەمەككەدا مایەوە و بانگەوازی كرد، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا كەمینەیەك مسوڵمان بوون، بەڵام كاتێك كە گەیشتە مەدینەو لەگەڵ پێغەمبەرایەتیەكەیدا دەسەڵاـی كەوتە دەست لەم ڕێگەیەوە ئارامی و ئاسایش و دەسەڵاتی ڕەشیدی چەسپاند، ئەمە بوە مایەیی ئەوەی كە خەڵك بە پۆل ڕوو بكەنە ئیسلام و وەك چرایەك لە ئاستی ناوچەكە و جیهاندا بڵێسە بدات و ببێـتە سەرەتای دروست بوونی شارستانیەتێك لە ئاستی جیهاندا.
ئەگەر بگەڕێنەوە بۆ مێژوو بێگومان ئەوەمان بۆ ڕوون دەبێتەوە كە چاكسازی لەسیستمی سیاسیدا ڕۆڵێكی گرنگی هەیە لە ڕێنیسانسی گەلاندا، گەلانی ئەوروپا چەندان سەدە سەرقاڵی ململانێی نەتەوەیی و ئاینی بوون، كە ئەمە بەسەدە تاریكەكان ناودەبرێن، بەڵام لەكاتێكدا كەنەوەیەكی نوێیان لێ دروست بوو لەروناكبیر و نوسەرو چاكساز، توانیان چاكسازیەكی گەورە لە سیستمی سیاسی و ئاینی و فێركردندا بكەن ئەوروپایان لەسەدەكانی تاریكیەوە گەیاندە سەدەی ڕوناكی، لەنەفامیەوە بردیانن بەرەو زانست و مەعریفە، دواجاریش ڕابەرایەتی جیهانیان كەوتە دەست لەرووی شارستانی و پیشكەتنەوە.
سیستمی سیاسی لەوڵاتدا هەموو كاروبارێكی گەلی لەبەردەستدایەو دەتوانێت ئاراستەیان بكات بەرەو كاری خێر یان شەڕ، لە هەمان كاتدا ڕۆڵی گەورە دەبینێت لە چاككردنی هاووڵاتیدا بەهەموو پێكهاتەكانیەوە، بە سیاسەتێكی شەرعی كەبەرژەوەندیەكانی گەل بهێنێتەدی و ڕێگە لە گەندەڵی بگرێت، ئەگەر سیاسیەكیش نەتوانێت بەم شێوەیە بێت پێویستە گۆڕەپانەكە بەجێبهێڵێت و بیداتە دەست كەسانی لە خۆی باشتر، لەراستیدا ئەمەش مانای دەسەڵاتی گەل و دیموكراسیە، پێویستە بۆ هەڵسەنگاندنی هەر دەسەڵاتێكی سیاسی كۆمەڵە پرسیارێكی لێ بكرێت، ئایا هەتا چەند سەروەت و سامانی وڵاتی بەفیڕۆ داوە؟ چەند هاوڵاتی كردۆتە قوربانی ؟هەتا چەند لەژێر سایەی ئەو دەسەڵاتەدا گەل بەرەوپێش چوە؟ پێویستە هەموو دەسەڵاتدارێك بەپلەی یەكەم كار لەسەر هێنانەدی بەرژەوەندیە گشتیەكان بكات، بۆ ئەم مەبەستەش پشت بەكۆمەڵێك ڕاوێژكاری باش ببەستێك بۆ ئەوەی هاوكاری بكەن كەسەركردایەتی گەل بكات بەرەو پیشكەوتن و شارستانیەت و خۆشی نمونەی سەركردەیەكی دادەپەروەر بێت بۆ ئەوەی ببێتە یەكێك لەو كەسانەی كە دەخرێتە ژێر سێبەری خواوە، لەرۆژێكدا كە هیچ سێبەرێك نیە، وەك پێغەمبەر لەفەرمودەیەكدا دەفەرموێت (حەوت دەستە هەیە لە ڕۆژی دوایدا كەخوای گەورە دەیانخاتە ژێر سێبەری خۆی، لەرۆژێكدا كەهیچ سێبەرێك نیە ئەوانیش: پێشەوای دادپەروەر، گەنجێك كە لەسەر خواپەرستی پەروەردە بوبێت، پیاوێك دڵی بەمزگەوتەوە بەسترابێت، دووكەس كەلەبەرخوا یەكتریان خۆش بوێت و لەبەر خواش لەیەكتر جیا ببنەوە، پیاوێك ژنێكی جوان و خاوەن پلەو پایە ڕووی تێ بكات، بەڵام ئەو بڵێت من لە خوا دەترسم، یەكێك بەلای ڕاستی چاكەیەك بكات و نەهێڵێـت لای چەپی پێ بزانێت، یەكێك یادی خوا بكات و چاوی پڕ ببێت لە فرمێسك.)
ڕاڤەكارانی ئەم فەرمودەیە دەڵێن یەكەمین كەسێك لەنێو ئەو گروپانەدا پێشەوای دادپەروەرە، چونكە ئەو لە ڕۆژی دوایدا نزیكترین كەسە لەخوا، لەسەر مینبەرێكی ڕووناكییە لە لای ڕاستییەوە ئەویش بە هۆی سەرپێچی كردنیەوەیەتی لە حەز و ئارەزوەكانی، پاداشتی ئەو ئارامگرتنەیەتی لەسەر حەز و خۆشەویستی بۆ كورسی و سامان و پاكداوێنی كە نەكەوتووه‌تە كاری خراپەوە.
لەبەر گرنگیی شوێن و جێگەی پێشەوای دادپەروەری لە ئیسلامدا پێغەمبەری خوا (د.خ) نزای بۆ كردووە لە هەمان كاتدا بەرامبەر دەسەڵاتداری ستەمكار زۆر تووڕە و ناڕازی بووە و نزای لێ كردووە، وەك دەفەرموێت ( اللَّهُمَّ مَنْ وَلِيَ مِنْ أَمْرِ أُمَّتِي شَيْئًا فَشَقَّ عَلَيْهِمْ فَاشْقُقْ عَلَيْهِ وَمَنْ وَلِيَ مِنْ أَمْرِ أُمَّتِي شَيْئًا فَرَفَقَ بِهِمْ فَارْفُقْ بِهِ) واتە (خوایە گیان هەركەسێك لە ئوممەتەكەم بەرپرسیارێتییەكی كەوتە دەست و خراپ بوو لەگەڵیان تۆش خراپ بە لەگەڵیدا، هەركەسێك لە ئوممەتەكەم كارێكی كەوتە دەست و بەسۆز و بەزەیی بوو لەگەڵیاندا تۆش بەزەیت پێیدا بێتەوە).
سەرەڕای ئەمەش یەكێكی تر لەو ئیمتیازانەی كە دراوە بە پێشەوای دادپەروەر، ئەوەیە كە خوای گەورە نزاكانی ڕەت ناكاتەوە و گیرای دەكات، وەك پێغەمبەری خوا لە فەرموودەیەكدا دەفەرموێت: (سێ كەس خوای گەورە نزاكانیان ڕەت ناكاتەوە یەكێك لەوانە پێشەوای دادپەروەرە.)
*ئەمینداری گشتیی یەكێتیی جیهانیی زانایانی موسڵمان.
